ἡ ἐκρίζωση τοῦ homo oeconomicus⃰

Ράλλης Κοψίδης

[…] Ὁ καπιταλισμός, πρὶν φανερώσει τὰ ἀδιέξοδά του, κατέστρεψε τὸν ψυχισμὸ τῶν ἀνθρώπων. Διαμόρφωσε ἕναν ἀνθρωπολογικὸ τύπο μοναχικό, νευρωτικό, ἀγχώδη, ἀνεύθυνο, φοβικὸ καὶ φοβισμένο, ἀνταγωνιστικό, ἐπιθετικό, ἐνεργοβόρο, καριερίστα καὶ ἀμοραλιστή, κάτοικο τοῦ «ἐγὼ» καὶ ὄχι τοῦ «ἐμεῖς», ποὺ ἀκόμη καὶ σήμερα διατηρεῖ τὴν ψευδαίσθηση τῆς ἀτομικῆς διαφυγῆς. Ἕναν ἀνθρωπολογικὸ τύπο ὁ ὁποῖος «ἀποφασίζει» μία φορὰ κάθε τέσσερα χρόνια νὰ ἀναθέσει στὸ πολιτικὸ προσωπικὸ τῶν κομμάτων τῆς ἀντιπροσωπευτικῆς δημοκρατίας τὴ διαχείριση τῆς ζωῆς του. Ὁ σημερινὸς τύπος ἀτόμου ἐνσαρκώνει τὴ γενικότερη ἀνευθυνότητα καὶ ἔλλειψη συνοχῆς καὶ προσανατολισμοῦ. Ἡ «ἀτομικότητά» του ἔγκειται στὸ ὅτι ἡ κατάρρευση τῶν συλλογικῶν ἀναφορῶν καὶ τῶν ἀξιῶν τῆς κοινωνίας τοῦ δίνουν τὴν ἐντύπωση πὼς ἔχει τὴν ἐλευθερία νὰ κάνει ὅ,τι θέλει. Ὁ ἰδιωτικός του χῶρος, παράλληλα, ποὺ κάνει τοὺς ἀνθρώπους νὰ ἀδιαφοροῦν γιὰ ὁτιδήποτε ὑπερβαίνει τὸν κοινό τους περίγυρο (οἰκογένεια, φίλοι, χόμπι κ.λ.π.), ἐντείνει αὐτὴ τὴν αἴσθηση «ἀτομικῆς ἐλευθερίας», «ἀνεξαρτησίας» κ.λ.π., καθὼς ἀπωθεῖ κάθε μορφὴ σοβαρῆς συλλογικῆς δέσμευσης, ἀπαξιώνοντας  τὴν ἔννοια τοῦ καθήκοντος. Πρόκειται γιὰ μιὰ ἐντελῶς τυπικὴ ἀντίληψη περὶ «ἀπελευθέρωσης», ποὺ ἁπλῶς ἀναπαράγει τὸ φαντασιακὸ τῆς ἐκρίζωσης. Ἡ ἀπελευθέρωση ταυτίζεται μὲ τὴν ἀποκοπὴ τοῦ ἀτόμου ἀπὸ κάθε εἴδους συλλογικὴ ἔνταξη, ἀνεξαρτήτως τοῦ ἂν πρόκειται γιὰ ἔνταξη σὲ θεσμοὺς ἑτερόνομους ἢ αὐτόνομους.

[…] Ὑπὸ μία ἔννοια, τὸ ἴδιο τὸ καπιταλιστικὸ σύστημα καταστρέφει κάθε ἀνθρωπολογικὸ ὑπόστρωμα πάνω στὸ ὁποῖο θὰ μποροῦσε νὰ δημιουργηθεῖ ἕνας νέος τύπος κοινωνίας.

Ἡ ἀνάγκη γιὰ τὴ δημιουργία ἑνὸς νέου ἀνθρωπολογικοῦ τύπου εἶναι ξεκάθαρη, διότι δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργηθεῖ μιὰ αὐτόνομη δημοκρατικὴ καὶ οἰκολογικὴ κοινωνία ἡ ὁποία θὰ βασίζεται στὸν σημερινὸ ἄνθρωπο. […]

(ὁ παγκόσμιος καπιταλισμὸς) θέλει νὰ δημιουργήσει -καὶ σὲ μεγάλο βαθμὸ τὸ ἔχει καταφέρει- ἕναν ἐνιαῖο ἀνθρωπολογικὸ τύπο, ποὺ θὰ ἔχει τὰ ἐπίκτητα χαρακτηριστικὰ τοῦ ἐγωισμοῦ-ἀτομισμοῦ, τῆς βουλιμίας-ἀπληστίας, τῆς ζήλιας-ἀνταγωνισμοῦ, τῆς ἀνευθυνότητας γιὰ τοὺς ἄλλους, τῆς ἐπιδίωξης μόνο οἰκονομικοῦ ἀποτελέσματος κ.λ.π. Ἔχει μετατρέψει τὸ βιολογικὸ ὂν homo sapiens στὸ πολιτιστικὸ εἶδος homo oeconomicus. […]

Γιὰ νὰ ἀλλάξει ὁ κυρίαρχος ἀνθρωπολογικὸς τύπος ποὺ ἔχει διαμορφώσει σήμερα ὁ καπιταλισμός, θὰ χρειαστεῖ νὰ ἀλλάξουν οἱ κοινωνικο-πολιτικὲς ἀξίες του. Νὰ ἀλλάξει, ὅπως εἴπαμε ἤδη, τὸ ἀξιακὸ σύστημα. «Γιατὶ ἄλλο εἶναι ἡ ζωὴ καὶ ἄλλο αὐτὸ ποὺ ζοῦμε» (Γιάννης Μακριδάκης). Νὰ δώσουμε ἄλλο νόημα στὴ ζωή.

Γιῶργος Κολέμπας - Γιάννης Μπίλλας, Ὁ ἀνθρωπολογικὸς τύπος τῆς ἀποανάπτυξης-τοπικοποίησης, οἱ ἐκδόσεις τῶν συναδέλφων, Ἀθήνα ³2014

σημ. Domeniko: γιὰ νὰ μὴν ἐκφυλίζονται σὲ ἕνα ἐναλλακτικὸ κατηχητικὸ τὰ ὅσα ἀξιόλογα κατατίθενται παραπάνω, μᾶλλον ἀπαιτεῖται ρεαλιστικότερη τομὴ ἀπὸ τὴν ἀλλαγὴ τῶν ἀξιῶν. Διότι οἱ ἀξίες εἶναι παράγωγα τῆς νοσούσης μήτρας τοῦ καπιταλισμοῦ καὶ ὄχι ἡ αἰτία τῆς παρασιτικῆς παρουσίας του, ἡ ὁποία θὰ πρέπει νὰ ἀναζητηθεῖ, μὲ πιὸ ὑλικὰ κριτήρια, πρωτίστως στὸν τρόπο τῆς ὕπαρξης καὶ ἔπειτα στὶς πραγματοποιήσεις του. Ἔτσι ἡ σπουδαία τελευταία φράση τοῦ ἀποσπάσματος ἀπεγκλωβίζεται ἀπὸ ἠθικιστικὰ ἐνδεχόμενα καὶ γίνεται οὐσιῶδες αἴτημα ἀνατροπῆς.

⃰ ὁ τίτλος λειτουργεῖ καὶ ὡς γενικὴ ὑποκειμενικὴ και ὡς γενικὴ ἀντικειμενικὴ