Κυριακή 28 Ιουνίου 2020

Γάλλοι μαρξιστὲς γιὰ τὸν Χριστιανισμὸ


Ἡ γαλλικὴ μαρξιστικὴ Ἐπιθεώρηση La Pensée τῶν ἐκδόσεων “Espaces Marx”, τεῦχος 322 (Ἀπρίλιος -Ἰούνιος 2000) ἦταν ἀφιερωμένη στὸ μέγα θέμα τοῦ Χριστιανισμοῦ (Christianismes).
[…] Στὴν Εἰσαγωγή, Διευθυντὴς τῆς Ἐπιθεωρήσεωςκυκλοφορεῖ ἤδη ἀπὸ τὸ 1939- Antoine Cazanova, ἐπισημαίνει ὅτι στὸ σταυροδρόμι τῶν τεραστίων μεταβολῶν ποὺ βρίσκεται σήμερα ἀνθρωπότης, πίστις στὸν Ἰησοῦ Χριστὸ ὡς ἐνανθρωπήσαντα καὶ σταυρωθέντα, ἀπὸ τὶς δυνάμεις τῆς Ἐξουσίας, Θεό, οἱ Μακαρισμοὶ καὶ ἐπὶ τοῦ Ὄρους Ὁμιλία ἀποτελοῦν πηγὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες οἱ ἄνθρωποι ἀντλοῦν ἐλπίδα καὶ δύναμη στοὺς ἀγῶνες τους γιὰ εἰρήνη, ἐλευθερία καὶ δικαιοσύνη.
[…] Ὁ Michael Löwy, φιλόσοφος, ἐρευνητὴς καὶ πολιτειολόγος, ἀναφερόμενος στὸ θέμα «Μαρξισμὸς καὶ Θρησκεία», ἀρχίζει μὲ τὴ γνωστὴ φράση ὅτι «ἡ θρησκεία εἶναι τὸ ὄπιο τοῦ λαοῦ». Φράση ποὺ ἔχει ἀποτελέσει τὴν πεμπτουσία τῆς μαρξιστικῆς ἀντιλήψεως γιὰ τὸ θρησκευτικὸ φαινόμενο. Ἡ φράση αὐτὴ ὅμως, ὅπως δέχεται ὁ συγγραφεύς, εἶναι προμαρξιστικὴ καὶ δὲν ἐκφράζει κάτι τὸ ἰδιαίτερα μαρξιστικὸ (na rien de spécifiquement marxiste). […]
Ἀπὸ τὸ 1843 ὁ Moses Hess, στὰ δοκίμιά του, δέχεται ὅτι ἡ «Ἡ θρησκεία μπορεῖ νὰ καταστήσει ὑποφερτὴ τὴ δυστυχισμένη συνείδηση τῆς σκλαβιᾶς, ὅπως τὸ ὄπιο εἶναι μεγάλη βοήθεια στοὺς πόνους τῆς ἀρρώστιας». Τέλος ὁ Μὰρξ στὸ ἔργο του  «Συμβολὴ στὴν Κριτικὴ τῆς Φιλοσοφίας τοῦ Χέγκελ» (1844), ὅπως γράφει ὁ Löwy, δέχεται ὅτι ἡ θρησκεία εἶναι ὁ ἀναστεναγμός, ἡ ἀνάσα τῆς καταπιεσμένης ὑπάρξεως, ἡ καρδιὰ ἑνὸς κόσμου χωρὶς καρδιά, εἶναι τὸ πνεῦμα σὲ μιὰ κατάσταση πραγματικότητας χωρὶς πνευματικότητα. «Βλέπουμε λοιπόν, γράφει ὁ Löwy, ὅτι ἡ φράση αὐτὴ τοῦ Μὰρξ δὲν ἑρμηνεύεται ἀπὸ τοὺς σοβαροὺς ἑρμηνευτὲς ὅτι ἡ θρησκεία συμβάλλει στὴν ἀποβλάκωση τῶν Λαῶν». […]
Ἀντιθέτως, ὁ Φρήντριχ Ἔνγκελς, ἂν καὶ ἀπεδέχετο τὶς ὑλιστικὲς καὶ ἀθεϊστικὲς ἀντιλήψεις τοῦ Μάρξ, ἴσως λόγῳ τῆς «εὐσεβιστικῆς» ἀγωγῆς του, ἐπέδειξε μεγαλύτερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὰ θρησκευτικὰ φαινόμενα καὶ τὸν ἱστορικό τους ρόλο καὶ γι’ αὐτὸ ἀσχολήθηκε μὲ τὶς κοινωνικὲς ἀπαρχὲς τοῦ Χριστιανισμοῦ, τῆς πρώτης θρησκείας ποὺ κατέστη, κατὰ τὸ δυνατόν, παγκόσμιος.
Οἱ πρώτοι Χριστιανοὶ εἶναι παρόντες καὶ ἐμπνέουν ὅλα τὰ λαϊκὰ ἐπαναστατικὰ κινήματα ἀπὸ τὸν μεσαίωνα μέχρι τὴν ἐπανάσταση τῶν Γερμανῶν ἀγροτῶν καὶ ἐργατῶν καὶ τῶν κομμουνιστικῶν ἐπαναστάσεων στὴ Γαλλία. Ἐξ ἄλλου διαπιστώνει ἕναν δομικὸ παραλληλισμὸ μεταξὺ τῶν πρώτων Χριστιανῶν καὶ τοῦ σοσιαλισμοῦ. Ὁ Θωμᾶς Μύντσερ, θεολόγος καὶ ἡγέτης τῶν ἐπαναστημένων ἀγροτῶν τοῦ XVI ἐπεδίωκε τὴν ἄμεση ἐγκαθίδρυση τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ ἡ ὁποία κατὰ τὸν Ἔνγκελς, θὰ ἦταν μιὰ κοινωνία ἀταξικῆ, χωρὶς περιουσία καὶ χωρὶς κρατικὴ ἐξουσία.
Ὁ Κὰρλ Κάουτσκυ, ὁ θεωρητικὸς τῆς γερμανικῆς σοσιαλδημοκρατίας καὶ τῆς Β' Διεθνοῦς, ὑπῆρξε ἴσως ὁ πρῶτος μαρξιστής, ὁ ὁποῖος στὸ βιβλίο του Der ursprung des christianismus (Ἡ Ἀπαρχὴ τοῦ Χριστιανισμοῦ) τὸ 1908, ἀσχολήθηκε μὲ τὸ χριστιανικὸ μήνυμα καὶ τὴν προσωπικότητα τοῦ Ἰησοῦ ἐμμένοντας στὸ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγέλιον (10, 34) «οὐκ ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην, ἀλλὰ μάχαιραν».
Ἀνεξαρτήτως τῶν στερεοτύπων θέσεων τῶν μαρξιστῶν ἔναντι τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου, ἀπόψεις ὅπως ἐκτίθενται στὸ ἀφιέρωμα πείθουν ὅτι εἶναι ἀποτέλεσμα σοβαρῆς καὶ προσεγμένης προσεγγίσεως τῶν θεμάτων μὲ συναίσθηση πνευματικῆς εὐθύνης.
Μπορεῖ νὰ μὴν χρησιμοποιοῦν ὅρους ὅπως «ὁ Κύριος» ἢ ὁ «Σωτήρας», ἢ νὰ μὴν θεωροῦν τὸν Χριστὸ ὡς Θεό, δὲν ἀσκοῦν ὅμως κριτικὴ μὲ φανατισμὸ καὶ ευτελῆ συνθηματολογικὰ ἀποφθέγματα, οὔτε ἐκφράζουν τὴν ἀπιστία τους μὲ αὐτάρεσκη αὐτοπεποίθηση καὶ εἰρωνικὴ κριτική. […]

Ἄκις Λαμπρόπουλος, Γάλλοι μαρξιστὲς γιὰ τὸν Χριστιανισμό, περ. Ἄρδην, τ. 36, Ἰούλιος 2002

Κυριακή 21 Ιουνίου 2020

ἡ τέχνη κι ὁ φασισμὸς τῆς εὐτυχίας



[…] Μὰ τὶ περίεργη χώρα εἶναι αὐτή, ποὺ δὲν ἐπιθυμεῖ οὔτε τὴ διεθνῆ ἀναγνώριση τῆς τέχνης της, οὔτε τὴν κυκλοφορία νέων ταινιῶν καὶ νέων βιβλίων; Ἡ ἀληθινὴ τέχνη τοὺς τρομάζει. Αὐτὸ εἶναι φυσιολογικό. Γιατὶ ἡ τέχνη τοὺς ἀντιστέκεται, ἐπειδὴ εἶναι ἀνθρώπινη. Αὐτοὶ ὅμως καταπνίγουν καθετὶ ζωντανό, κάθε σπέρμα οὐμανισμοῦ, ἀπὸ τὴν τάση τοῦ ἀνθρώπου γιὰ ἐλευθερία ἕως τὴ λάμψη τῆς τέχνης στὸν σκοτεινιασμένο μας οὐρανό.
Δὲν θὰ ἡσυχάσουν μέχρι νὰ δολοφονήσουν καὶ τὸ τελευταῖο ἴχνος ἀνεξαρτησίας καὶ νὰ ὑποβιβάσουν τὴν ἀνθρώπινη προσωπικότητα στὸ ἐπίπεδο τοῦ κτήνους. Μ’ αὐτὸν τὸν τρόπο ὅμως θὰ καταστρέψουν τὰ πάντα – καὶ αὐτοὺς τοὺς ἴδιους καὶ ὁλόληρη τὴ Ρωσία. […] (23 Φεβρουαρίου 1972)


 Τὶ θὰ γινόταν ἄραγε ἂν κατέστρεφα τελείως τὴ μορφή (εἰκόνα) τοῦ Στάλκερ στὴν ἑπόμενη ταινία μου, ποὺ θὰ γυριζόταν μὲ τοὺς ἴδιους ἠθοποιούς;
Ὁ Στάλκερ ἀρχίζει νὰ ὁδηγεῖ μὲ τὴ βία τοὺς ἀνθρώπους στὸ δωμάτιο, καὶ μεταμορφώνεται ἔτσι σ’ ἕναν φανατικὸ μυημένο, σ’ ἕναν φασίστα. Νὰ ἐπιβάλλεις τὴν εὐτυχία χρησιμοποιώντας κάθε βίαιο μέσο
Ὑπάρχει ὅμως ἕνας τέτοιος τρόπος: Νὰ ἀναγκάζεις τοὺς ἄλλους νὰ εὐτυχήσουν; Βλαντ. Οὐλιάνοφ; Πῶς γεννιούνται οἱ ἄνθρωποι ποὺ συγκλονίζουν συθέμελα τὴν ἀνθρωπότητα; - Ὑπάρχει ἀναμφίβολα κάποιο κρυφὸ νόημα σ’ αὐτό.
Πρέπει νὰ τὸ σκεφτῶ. (28 Ἰανουαρίου 1979)

Ἀντρέι Ταρκόφσκι, Μαρτυρολόγιο- Ἡμερολόγια 1970-1986, ἐκδ. Ἴνδικτος, Ἀθῆναι 2006

Κυριακή 14 Ιουνίου 2020

τὸ νεωτερικὸ ὑπαρκτικὸ ἄγχος

Καζιμὶρ Μάλεβιτς

[…] Ἡ κυρίαρχη θρησκευτικὴ ἰδεολογία στὸν εὐρωπαϊκὸ μεσαίωνα θεμελιωνόταν στὴν ἀπόλυτη προτεραιότητα τῆς ὀντολογίας, καὶ ἡ ἀποδεικτικὴ ἐπιβολὴ ἀφηρημένων σχημάτων ἑρμηνείας τοῦ ὑπαρκτικοῦ γεγονότος λειτουργοῦσε σὰν τροχοπέδη γιὰ τὴν ἔρευνα καὶ τὴ γνώση τοῦ ἐπιστητοῦ. Ἡ προτεραιότητα τῆς ὀντολογίας ταυτιζόταν μὲ τὴν ὑποκατάσταση τῆς ἐμπειρικῆς γνώσης ἀπὸ τὴν ἀφηρημένη συλλογιστική, μεταφραζόταν σὲ ἀξιωματικὴ ὑπεροχὴ τοῦ ὑπερβατικοῦ ἔναντι τοῦ κοσμικοῦ καὶ αἰσθητοῦ, σὲ ἀπόλυτες ἐξουσίες τῶν ἐπίγειων ἐκπροσώπων τῆς ὑπερβατικῆς αὐθεντίας.
Ἔτσι, ἡ ρήξη μὲ τὸ μεσαιωνικὸ παρελθὸν προϋποθέτει αὐτονόητα τὴν ἀποδέσμευση ἀπὸ τὸν ὀντολογικὸ προβληματισμό. Ὁ ἄνθρωπος τῆς νεωτερικῆς ἐποχῆς ἀρνεῖται νὰ ἐπιστρέψει σὲ ἐρωτήματα ποὺ τὸν παγίδευσαν ἐπὶ αἰῶνες σὲ μιὰ ταπεινωτικὴ ὑποτέλεια, σὲ ἑρμηνευτικοὺς καὶ κανονιστικοὺς νάρθηκες ἀξιωματικῶν ὑπαγορεύσεων. Ἡ ἀπώθηση καὶ περιθωριοποίηση τῆς ὀντολογίας ταυτίζεται στοὺς νεωτερικοὺς χρόνους μὲ τὴ στροφὴ πρὸς τὴν ἐμπειρικὴ ἀμεσότητα, τὴν ἐλευθερία τῆς σκέψης καὶ τῆς ἔρευνας, τὴν καταξίωση τῆς μαθηματικῆς ἀποδεικτικῆς καὶ τῆς πειραματικῆς ἐγκυρότητας.
[…] Κάθε ἐπιστημονικὴ πιστοποίηση, ὁσοδήποτε τεκμηριωμένη, ποὺ ἐνδέχεται νὰ παραπέμπει -ἔστω ἔμμεσα ἢ ὑποθετικά- σὲ μιὰ μὴ-φυσιοκρατικὴ ἑρμηνεία τοῦ ὑπαρκτοῦ καὶ εἰδικότερα τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης καὶ συνείδησης, φαίνεται νὰ προκαλεῖ τὴν αὐτόματη ψυχολογικὴ ἀντίδραση τοῦ νεωτερικοῦ ἀνθρώπου: ἀντίδραση λανθάνοντος ἄγχους γιὰ τὸ παραμικρὸ ἐνδεχόμενο ἀναφορᾶς σὲ μεταφυσικὰ ὑποτιθέμενα. Εἶναι θέμα ποὺ θὰ ἔπρεπε νὰ μελετηθεῖ ἀπὸ τὴν ἐπιστήμη τῆς κοινωνικῆς ψυχολογίας. Ἔστω κι ἂν τὸ μεταφυσικὸ ἐνδεχόμενο διαφαίνεται μέσα ἀπὸ τὴν πιὸ αὐστηρὴ ἐπιστημονικὴ ἔρευνα, τείνει ἢ καταλήγει νὰ παραβλεφθεῖ, νὰ ἀποσιωπηθεῖ, ἂν δὲν μππορεῖ νὰ ἀναραιθεῖ - δημιουργεῖ ψυχολογικὴ ἀνασφάλεια, ἀπειλεῖ τὴ σύνολη λογικὴ ὀργάνωσης τοῦ ἀνθρώπινου βίου στὴ νεωτερικότητα. Δὲν εἶναι νοητὸ γιὰ τὴ νοο-τροπία καὶ τοὺς παγιωμένους ἐθισμοὺς τοῦ νεωτερικοῦ ἀνθρώπου νὰ ἀφήνονται περιθώρια φιλοσοφικῆς ἐπεξεργασίας μεταφυσικῶν ἐνδεχομένων. […]

Χρήστου Γιανναρᾶ, Μετα-νεωτερικὴ Μετα-φυσική, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1993

Κυριακή 7 Ιουνίου 2020

«ὁ ἄνθρωπος ἂν δὲν γονατίσει δὲ μπορεῖ νὰ ζήσει»

σκηνὴ ἀπὸ τὴ Θυσία τοῦ Ἀντρέι Ταρκόφσκι

[…] ἡ ζωὴ χωρὶς Θεὸ εἶναι μαρτύριο∙ Κ’ ἐμεῖς καταριούμαστε ὅ,τι μᾶς φωτίζει, δίχως κἂν νὰ τὸ ξέρουμε. Καὶ γιὰ ποιὸ λόγο; Ὁ ἄνθρωπος ἂν δὲν γονατίσει δὲ μπορεῖ νὰ ζήσει∙ δὲ θὰ τὸ ὑπόφερε, κανεὶς ἄνθρωπος δὲ θά ’τανε ἱκανὸς γι’ αὐτό. Ἂν ἀπορρίψει τὸ Θεό, τότε θὰ γονατίσει μπροστὰ σ’ ἕνα ξύλινο εἴδωλο ἢ σὲ χρυσό, ἢ σὲ φανταστικό. Ὅλοι τους εἶναι εἰδωλολάτρες, κι ὄχι ἄθεοι, ἔτσι πρέπει νὰ τοὺς ὀνομάζουμε. Καὶ πῶς εἶναι δυνατὸ νὰ μὴν ὑπάρχουν ἄθεοι; Ὑπάρχουν κι’ ἄθεοι, ναί, ὑπάρχουν καὶ μερικοὶ ποὺ εἶναι ἀληθινὰ ἄθεοι, μόνο ποὺ τοῦτοι δῶ εἶναι πολὺ φοβερώτεροι ἀπὸ τοὺς ἄλλους, γιατὶ παρουσιάζονται μὲ τ’ ὄνομα τοῦ Θεοῦ στὰ χείλη τους. […]

Φιοντὸρ Ντοστογιέφσκι, Ὁ ἔφηβος, μτφρ. Ἄρη Δικταίου, ἔκδ. Χρίστου Φ. Γιοβάνη, Ἀθῆναι