τὸ βυζαντινὸ κατόρθωμα

Δημήτρης Μηλιώνης

[…] Ξένο βέβαια τελείως τὸ βυζαντινὸ ἐπίτευγμα ἀπὸ τὴν κυρίαρχη πεποίθηση ὅτι τὸ Βυζάντιο ἀποτέλεσε ἕνα χιλιόχρονο θεοκρατικὸ σκοταδιστικὸ σχῆμα, πλῆρες ἀπὸ ἀνατολικὸ δεσποτισμό. […]

Σχολαστικισμός, λογιοτατισμὸς καὶ σκοταδισμὸς ταυτίζονται σχεδὸν σήμερα μὲ τὸν βυζαντινισμὸ γιὰ νὰ περιγράψουν μιὰ περίπλοκη σκέψη, ποὺ ἀποστασιοποιήθηκε ἀπὸ τὸ ἀρχαῖο ὀρθολογιστικὸ πνεῦμα, καὶ ἀπὸ τὴν ἀνθρωπιστικὴ ἐνατένιση τῆς κλασικῆς παιδείας· θέσεις ἀκραῖες αὐτὲς δηλώνουν πασιφανῶς τὴν ἄγνοια τοῦ βυζαντινοῦ κατορθώματος. Λίγοι ἄλλωστε γνωρίζουν (ἀκόμη καὶ στὴν Ἑλλάδα) τὴν βαθιὰ προσήλωση τῶν Βυζαντινῶν στὶς ἀνθρωπιστικὲς ἀρχές. Ἐνδείκνυται νομίζω νὰ θυμίσω ἐδῶ, ἔστω καὶ ἐξωθεματικὰ καὶ παρενθετικά, μερικὰ χαρακτηριστικὰ στοιχεῖα ποὺ βεβαιώνουν τὴν ἀλήθεια τῶν λεγομένων μου.

Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρω ὅτι ἡ βυζαντινὴ νομοθεσία ἀπαγορεύει τὸ «μετὰ βασάνων ἐξετάζεσθαι» (εἴμαστε παρασάγγες μακριὰ ἀπὸ τὶς συνήθειες τῆς Ἱερᾶς Ἐξέτασης τῶν Δυτικῶν) καὶ ὅτι ἡ περιώνυμη βυζαντινὴ διπλωματία εἶχε ὡς ἀρχὴ τὴν ἐξυπηρέτηση τῆς παγκόσμιας εἰρήνης, σύμφωνα μὲ τὸν τίτλο τοῦ «Εἰρηνοποιοῦ», τὸν ὁποῖο ἔφερε ὁ αὐτοκράτορας τοῦ Βυζαντίου, ἀλλὰ καὶ τὴ διατήρηση τοῦ «status quo» ποὺ ἐγγυόταν τὴν Pax Romana. «Μολονότι εἴμαστε βέβαιοι γιὰ τὴ νίκη τῶν ὄπλων μας, προτιμᾶμε νὰ συνάψομε εἰρήνη, γιατὶ πιστεύουμε ὅτι ὁ νικητὴς ζεῖ κάκιστα ἐξαιτίας τῶν δακρύων ποὺ χύνουν οἱ ἡττημένοι» (οἶμαι τὸν νενικηκότα κάκιστα ζεῖν ἐξ’ ὧν δακρύουσιν ἕτεροι). Αὐτὸ ὑποστήριξε ὁ πρέσβης τοῦ τροπαιούχου Ἰουστινιανοῦ, Ἰωάννης Πατρίκιος, ἐμπρὸς στὸν Πέρση βασιλέα Χοσρόη. Αὐτὴ η περὶ εἰρήνης θεωρία καὶ μέριμνα τῶν Βυζαντνῶν καταγράφεται καὶ στὴν ἐσωτερικὴ πολιτική, μὲ τὴν ἄσκηση τῆς «φιλανθρωπίας» ὡς τῆς ἀνωτάτης αὐτοκρατορικῆς ἀρετῆς. Αὐτὴ ἄλλωστε ὁδήγησε τοὺς Βυζαντινοὺς στὴν κατάργηση τῆς ἔννομης δουλείας ἤδη τὸν 12ο αἰώνα. «Ὁ Θεὸς μᾶς ἀποκαλεῖ υἱοὺς ὅλους ἐμᾶς καὶ ἐμεῖς τολμᾶμε νὰ ὑποβιβάζουμε τοὺς ἀδελφούς μας σὲ τάξη δούλων» θὰ γράψει ὁ Εὐστάθιος Θεσσαλονίκης στὸν Μανουὴλ Κομνηνό, τὸν αὐτοκράτορα πού, καταργώντας τὴ δουλεία, ἐγγυήθηκε τὶς προσωπικὲς ἐλευθερίες τῶν Βυζαντινῶν. Αὐτὸς ὁ ἀνθρωπισμὸς τραυματίστηκε ἀπὸ χριστιανοὺς τὸ 1204 καὶ πλήγηκε θανάσιμα ἀπὸ μουσουλμάνους τὸ 1453. […]

Ἑλένη Γλύκατζη-Ἀρβελέρ, Γιατὶ τὸ Βυζάντιο, ἐκδ. Ἑλληνικὰ Γράμμματα, Ἀθήνα ¹⁷2009