ἡ βυζαντινὴ ἀποειδωλοποίηση

David Popiashvili

[…] καταλαβαίνει κανεὶς πολὺ εὔκολα πόση προχειρολογία κρύβουν ἢ φανερώνουν οἱ ἰσχυρισμοὶ ποὺ ἐπισημαίνουν νεοπλατωνικὲς ἐπιδράσεις στὴ βυζαντινὴ θεολογία καὶ φιλοσοφία ἀκόμη! Ἐδῶ πρόκειται γιὰ ἕνα ριζικὰ νέο κοσμοείδωλο. Τὰ ἀρχέτυπα καὶ οἱ νοητὲς οὐσίες εἶχαν ἤδη ἀνατραπεῖ μὲ τοῦτο τὸ ἐνεργειακὸ πλέγμα τῆς βυζαντινῆς θεολογίας καὶ φιλοσοφίας, ἐνῶ ἡ ἐπιστήμη στὴ Δύση, καὶ μὲ τὸ νομιναλισμὸ τοῦ Ὄκκαμ, τὸ 14^ο αιώνα, ἔκανε ἄλλους τέσσερις αἰῶνες, ὣς τὸ 18^ο αἰώνα, γιὰ νὰ κάνει πέρα τὶς οὐσίες, τὶς ἰδέες καὶ τὰ ἀρχέτυπα. Ὅμως ὅταν δὲν προσεχτεῖ ὅσο πρέπει ἡ βυζαντινὴ θεολογία καὶ φιλοσοφία, τότε ἀβίαστα γίνεται λόγος γιὰ νεοπλατωνίζουσα ἢ νεοπλατωνικὴ θεολογία, ποὺ ὑποτιμᾶ μάλιστα τὴν ἱστορία! […]

Κτίση, ἱστορία καὶ αἰωνιότητα ἀποτελοῦν μιὰ γραμμὴ καὶ μιὰ πορεία. Ἐξοῦ καὶ ἡ μεταμόρφωση τῆς κτίσης καὶ τῆς ἱστορίας, στὸ μέτρο καὶ στὸ χῶρο τοῦ ἐφικτοῦ σὲ ἐξελικτικὲς φάσεις, μέσῳ τοῦ βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ - καὶ οἱ προχειρολόγοι κάνουν λόγο γιὰ δραπέτευση τῶν Βυζαντινῶν ἐκτὸς ἱστορίας.

Κατὰ τὴ θεωρία λοιπόν, στὸ μέτρο τοῦ ἐφικτοῦ καὶ κατὰ τὴν πράξη, ἡ βυζαντινὴ φιλοσοφία ἔσπασε τὴν κυκλικὴ ἀναγκαιότητα, παρουσιάζοντας τοὺς πάμπολλους κύκλους καὶ τὶς κυκλικὲς περιφορὲς νὰ σύρονται καὶ νὰ ἐυθυγραμμίζονται τελειωτικά, ἐκρηκτικὰ καὶ ἐσχατολογικὰ σὲ μιὰ δημιουργικὴ πορεία μέσῳ φωτός, θεϊκῆς δόξας, αὐτῶν τῶν ἴδιων ἁγιοπνευματιῶν ἐνεργειῶν. Μέσα σ’ ἕνα εἰδωλοποιημένο κόσμο -καὶ σήμερα δὲν καταργήθηκαν τὰ εἴδωλα, μᾶλλον ἔγιναν ἐκλεπτυσμένα- ὁ βιβλικὸς καὶ θεολογικὸς κόσμος μὲ δραματικὸ τρόπο ἐπιχειρεῖ νὰ λευτερώσει κτίση καὶ ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν τυραννικὴ αὐθυπαρξία τους, καὶ νὰ τοὺς ἐξαρτήσει ἀπὸ τὸ ἐνεργειακὸ πλέγμα τῆς σχέσης Θεοῦ καὶ κόσμου. Μόνο ἔτσι εἶναι δυνατὴ ὄχι ἡ ἀπομύθευση -ἄλλωστε ἡ ἐκμύθευση εἶναι τρόπος προσπέλασης τῆς ὅποιας ἀλήθειας- ἀλλὰ ἡ ἀποειδωλοποίηση τοῦ κόσμου καὶ τῆς ζωῆς. Καὶ κανεὶς φόβος δὲν ὑφίσταται μὴ τυχὸν καὶ ὑποδουλωθεῖ ὁ ἄνθρωπος σὲ μιὰ αὐθεντία· ἀπεναντίας, ἡ ἀπελευθέρωση ἀπὸ ἀρχέτυπα, κλειστὰ περιγράμματα καὶ εἴδωλα ὁδηγεῖ κτίση καὶ ἱστορία σὲ μιὰ δημιουργικὴ ἐλευθερία καὶ αὐξητικὴ πορεία, ἀφοῦ τὰ πάντα εἶναι σχετικά, ρευστὰ καὶ ἐνεργούμενα συμβαίνοντα.

[…] τὴν ἐποχὴ τῶν πατέρων, στὴν περιρρέουσα ἑλληνική, ἀνατολικὴ καὶ εἰδωλολατρικὴ ἀτμόσφαιρα δὲν ὑπῆρχε κὰν φιλοσοφία τῆς ἱστορίας. Ἄλλωστε κυρίαρχος ἦταν ἐν πολλοῖς ὁ κύκλος. Καὶ ἐδῶ βρίσκεται τὸ πολιτιστικὸ θαῦμα. Μολονότι κὰν δὲν ὑπῆρχε ἡ ἀντίληψη γιὰ μιὰ δυναμικὴ ἑρμηνεία τῆς ἱστορίας, ἡ βυζαντινὴ θεολογία καὶ φιλοσοφία παρουσίασε μιὰ ἄκρως ἐνδιαφέρουσα δραματικὴ πορεία τῆς ἱστορίας. […]

Νίκου Ἀ. Ματσούκα, Ἱστορία τῆς βυζαντινῆς φιλοσοφίας, μὲ παράρτημα τὸ Σχολαστικισμὸ τοῦ Δυτικοῦ Μεσαίωνα, ἐκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1994