βλέμμα καὶ ἀγαθὸ

Ἠ ἀρχαία τέχνη ἀγνοοῦσε τὴν ὑποκειμενικότητα. Ἡ ἔννοια τοῦ μυστηρίου, τῆς ἐσωτερικότητας, τῆς ἀγωνίας καὶ συνακόλουθα ὁ ὁ κόσμος τῆς ἐλπίδας καὶ τῆς μεταμόρφωσης παρέμεναν γιὰ τοὺς Ἕλληνες ἕνας τομέας σχεδὸν ἀπαγορευμένος. Ἔτσι, οἱ ὡραιότερες μορφὲς τοῦ ἑλληνισμοῦ φαντάζουν βυθισμένες μέσα σ’ ἕναν ἀπρόσωπο κόσμο: τὰ μάτια, ταυτόχρονα ἀνοιχτὰ καὶ κλειστά, ὅπως τοῦ ζώου, τὸ ἴδιο ἀδιάφορα ἀπέναντι στὴν ἐλπίδα καὶ τὴν ἀπελπισία ὅσο καὶ ὁ σφυγμὸς ἢ ἡ τροχιὰ τῶν ἄστρων, ἀποκλείουν ἀποφασιστικὰ κάθε δυνατότητα προσωπικῆς ἔκφρασης. Εἶναι ἁλήθεια πὼς ἡ ψυχολογικὴ διάσταση ἐμφανίζεται γιὰ πρώτη φορὰ μὲ τοὺς Ρωμαίους: τὸ ἔργο αὐτὸ τῶν πρόδρομων αἰώνων συνίσταται ἀκριβῶς στὸ νὰ φέρει τὸν «ψυχικὸ» ἄνθρωπο τῶν ἑλληνο-ρωμαϊκῶν πορτραίτων στὸ κατώφλι τῆς πνευματικῆς ἐσωτερικότητας τῶν βυζαντινῶν εἰκόνων καὶ ψηφιδωτῶν. Τὰ πρόσωπα τοῦ 3^ου καὶ τοῦ 4^ου αἰώνα, στὸ Φαγιοὺμ ὅπως καὶ στὴν Παλμύρα, στὴν Ἑλλάδα ὅπως καὶ στὴ Ρώμη, μᾶς θέτουν ἐνώπιον μιᾶς τέχνης ἐπικεντρωμένης ὄχι πιὰ στὴν ἐξύμνηση τοῦ σώματος ἀλλὰ στὴν ἔνταση τοῦ βλέμματος. […]

Χρῆστος Παπανικολάου

Μέσα σ’ ἕνα τέτοιο σύμπαν ὅπου κάθε τὶ τὸ ὑπαρκτὸ συνιστᾶ μιὰ «Θεοφάνεια», τὸ κάθε ὂν συνιστᾶ ἕνα ἀγαθό, ἐνῶ τὸ κακὸ δὲν εἶναι παρὰ μιὰ ἐξωπραγματικὴ σκιά. Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖο ἡ βυζαντινὴ τέχνη ἀρνήθηκε νὰ υἱοθετήσει τὶς δαιμονικὲς στρεβλώσεις καὶ τὰ «τερατόμορφα ἀγρίμια» μὲ τὰ ὁποῖα οἱ ἀποκαλυψιακὲς ἐνοράσεις στόλισαν τὶς πύλες τῶν μητροπόλεων τοῦ Βορρά, καὶ σίγουρα δὲν εἶναι τυχαῖο τὸ ὅτι οἱ ζωγράφοι τῆς παρακμῆς, ποὺ εἰκονογράφησαν τὴν Ἀποκάλυψη, στὴ Μονὴ Διονυσίου, ἢ στὶς ἐκκλησίες τοῦ Γιαροσλάβ, δὲν βρῆκαν τίποτα καλύτερο ἀπὸ τὸ νὰ ἀντιγράψουν τὰ χαρακτικὰ τοῦ Ντύρερ, τοῦ Κράναχ καὶ τὴν εἰκονογραφημένη βίβλο τοῦ Πισκατόρ… […]

Κώστας Παπαϊωάννου, Βυζαντινὴ καὶ Ρωσικὴ ζωγραφική, Ἐναλλακτικὲς ἐκδόσεις, μτφρ. Ἑλένη Νάκου-Χριστίνα Σταματοπούλου, Ἀθήνα 2007