...σὲ μέρη αὐτόνομα μέσα στὴν τουρκοκρατία

Ὁ κοινοτισμὸς στὴ Μακεδονία κατὰ τὴν τουρκοκρατία ἦταν ἄμεσα συνδεδεμένος μὲ τὴν Ἐκκλησία. […] Ἡ Ἐκκλησία ἦταν πλέον «ἐθναρχοῦσα»· θρησκευτικὴ καί, παράλληλα, πολιτικὴ κεφαλὴ τῶν ὑπόδουλῶν χριστιανῶν. […] Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὶς διάφορες ἀπόψεις ποὺ ἔχουν διατυπωθεῖ σχετικὰ μὲ τὴν καταγωγὴ τοῦ κοινοτισμοῦ στὴ Μακεδονία, γεγονὸς εἶναι ὅτι κοινοτικοὶ θεσμοὶ ἴσχυαν καὶ λειτουργοῦσαν πρὶν ἀπὸ τὶς ἀρχικὲς εἰσβολὲς τῶν Ὀθωμανῶν. […] Κατὰ τὴ διάρκεια τῶν πεντακοσίων ἐτῶν τῆς τουρκοκρατίας, χάρη στὸν κοινοτισμὸ λειτούργησαν στὴ Μακεδονία οἱ παραδοσιακοὶ συλλογικοὶ καὶ τοπικοὶ θεσμοί, διατηρήθηκε σὲ ἀνεκτὸ ἐπίπεδο ἡ αὐτάρκεια τοῦ βίου τῶν χριστιανῶν καὶ προωθήθηκαν οἱ ἀναγκαῖες διεργασίες στὸ πολιτιστικό, κοινωνικὸ καὶ οἰκονομικὸ πεδίο. Ἔτσι τὸ Ὀρθόδοξο Κοινὸ ἐπιβίωσε καὶ ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 18^ου αἰώνα ἀναπτύχθηκε σὲ βαθμὸ ποὺ ἐπέτρεψε τὴν ἐκδήλωση ἐνδογενῶν κεντρόφυγων τάσεων κατὰ τὴ διαδικασία τῶν ἐθνικῶν διαφοροποιήσεων τοῦ 19^ου αἰώνα.

[…] Ὑπῆρχε, ὅμως, στὴ Μακεδονία καὶ μιὰ μοναδικὴ συντεχνία λαϊκῆς βάσης μὲ συμμετοχὴ πολλῶν πολισμάτων. Στὰ Σιδηροκαύσια τῆς Χαλκιδικῆς κατὰ τὶς ἀρχὲς τοῦ 18^ου αἰώνα, τὴ θέση τῶν κεφαλαιούχων μισθωτῶν τῶν μεταλλείων ἀργύρου πῆραν τὰ γύρω χωριά, τὰ Μαντεμοχώρια, 12 μεγάλα καὶ «360 μικρὰ», ὅπως ἰσχυρίζεται ὁ Urquhart. Ὑπὲρ τῆς συνεταιριστικῆς «ὁμοσπονδίας» τῶν πολισμάτων αὐτῶν ἐκδόθηκαν προνομιακοὶ ὁρισμοί. Αὐτὴ ἡ ἑταιρία συνιστοῦσε συγχρόνως τὴν ἀνώτατη κοινοτικὴ ἀρχὴ τῶν χωριῶν-μετόχων της, καθὼς ἡ ἴδια διαχειριζόταν τὰ οἰκονομικά τους.

[…] Ἕως τὸ 1860, ὅπως εἴδαμε, δὲν ὑπῆρχε στὴ Μακεδονία ἐνιαῖο κατὰ τόπο καὶ χρόνο σύστημα κοινοτικῆς συγκρότησης. Ὁ πλουραλισμὸς τῶν ἐκφάνσεών της καὶ ἡ πολυμορφία τῶν διαδικασιῶν της ἦταν γεγονός. […] Ἡ ἐκτεταμένη αὐτὴ αὐτοδιοίκηση ἐν εὐρείᾳ ἐννοίᾳ (μὲ ἀναγνωρισμένη πλέον τὴν ἄσκηση ἐκτελεστικῆς, νομοθετικῆς καὶ δικαστικῆς ἐξουσίας) στὶς κοινότητες τῆς Μακεδονίας, γνώρισε περαιτέρω βαθμιαία ἐξέλιξη.

[…] Συγκρίνοντας τὴν κοινοτικὴ ὀργάνωση τοῦ μακεδονικοῦ Ἑλληνισμοῦ μὲ ἐκείνη τῆς ἐλεύθερης Ἑλλάδας, δὲν μποροῦμε παρὰ νὰ καταλήξουμε σὲ δυσάρεστες διαπιστώσεις γιὰ τὴν τελευταία. Στὴν Ἑλλάδα, ἡ αὐτοδιοίκηση ἀσφυκτιοῦσε στὴ μέγγενη τοῦ αὐστηροῦ συγκεντρωτικοῦ συστήματος, ποὺ τῆς εἶχε ἐπιβάλει ἀρχικὰ ἡ βαυαροκρατία, καθὼς εἶχε μεταβάλει τὸ μεταβυζαντινὸ κοινοτισμὸ σὲ νοσταλγικὴ ἀνάμνηση. Στὴ Μακεδονία, ἀντίθετα, κύτταρο τῆς συλλογικῆς δράσης ἦταν ἡ κοινότητα, ποὺ συνιστοῦσε τὴ γέφυρα ἀνάμεσα στὶς ἑλληνικὲς καταβολὲς καὶ τὰ δημοκρατικὰ ἰδεώδη τοῦ εὐρωπαϊκοῦ 19^ου αἰώνα ἀφενὸς μὲ τὴ βυζαντινὴ παράδοση ἀφετέρου […].

Χαράλαμπος Παπαστάθης, Ἡ κοινοτικὴ ὀργάνωση, στὸ Ἡ νεώτερη καὶ σύγχρονη Μακεδονία, τ. Α΄, ἐκδ. Παπαζήση, σ. 85 · 88 · 91 · 92.