θεολογία καὶ οἰκολογικὴ προσδοκία

ἡ γέννηση τοῦ νεώτερου ὑποκειμένου

Georgo Condo

[…] Ἡ πασίγνωστη καρτεσιανὴ φράση «Cogito ergo sum» δὲν σημαίνει τίποτε ἄλλο παρὰ τὸ ὅτι ἡ ἀλήθεια δὲν ὑπάρχει -ὅπως στὸν Πλάτωνα ἢ τὸν Στωικισμό- ἔξω μου, ἀλλὰ οἰκοδομεῖται ἀπὸ τὴν ἀτομική μου λογικότητα καὶ κρίση. Γιὰ πρώτη φορὰ στὴν ἀνθρώπινη ἱστορία ἡ ἡγεμονία τοῦ λόγου ἀπὸ ἐναρμόνιση πρὸς τὴν ὀντολογικὴ λογικότητα τοῦ κόσμου γίνεται πλέον ἐσωτερικὸ λογικό μου δημιούργημα, σύμφωνα μὲ κανόνες ποὺ ἐγὼ ὁ ἴδιος μπορῶ νὰ ἐφεύρω καὶ νὰ κατανοήσω. Δὲν ἔχει τόσο κοσμολογικὴ διάσταση ἡ σκέψη μου ὅσο, ἀντίθετα, ὁ κόσμος γίνεται ἀναπαράσταση ἀτομική μου. Συντελεῖται ἔτσι μιὰ «ἐνδοκοσμικὴ ἀπελευθέρωση» τοῦ ἀνθρώπου στὸν Καρτέσιο, ὅπως αὐτὸ ὀνομάστηκε ἀπὸ σύγχρονους μελετητές του. Ὑπ’ αὐτὴ τὴν ἔννοια ἡ ἀλήθεια δὲν ἀναζητεῖται τώρα στὸν Θεὸ ἀλλὰ στὴν αὐτοβεβαίωσή μου ἐν ἀπολύτῳ ἐσωτερικῇ αὐταρκείᾳ, ἐκφραζόμενη στὴν αὐτόνομη λογικὴ καὶ ἀτομική μου αὐτοκυβέρνηση καὶ μόνον: γεννιέται ἔτσι τὸ νεώτερο εὐρωπαϊκὸ ὑποκείμενο, ἕνα ὑποκείμενο ἀπόλυτο, ἄσχετο πρὸς τὸν κόσμο, ὑποκείμενο τοῦ λογικοῦ του ἐλέγχου, ἕνας ἐσωστρεφὴς ἑαυτός, αὐτοδύναμος καὶ ἀποχωρισμένος ἀπὸ τὸν κόσμο. Κάποιοι νεώτεροι ἀγγλοσάξωνες ἱστορικοὶ τῆς φιλοσοφίας ὀνόμασαν αὐτὸ τὸ εἶδος τοῦ ἑαυτοῦ detached self, ἀποσυνδεδεμένο καὶ ξεχωρισμένο ἀπ’ ὅλα ἑαυτό. Τὸ «μέσα» καὶ τὸ «ἔξω» τοῦ ὑποκειμένου, γιὰ πρώτη φορά, διαχωρίζεται πλήρως. Ὑποκείμενο εἶναι κυρίως αὐτὸ τὸ «ἔσω», ἐνῶ τὸ «ἔξω» εἶναι Κόσμος, Ἱστορία, Θεὸς κ.λ.π. Πρόκειται γιὰ σοβαρὴ ἀνατροπὴ τῆς πατερικῆς, λόγου χάρη, θεολογίας ἐδῶ […].

π. Νικόλαος Λουδοβῖκος, Ὀρθοδοξία καὶ ἐκσυγχρονισμός, Βυζαντινὴ ἐξατομίκευση, Κράτος καὶ Ἱστορία, στὴν προοπτικὴ τοῦ εὐρωπαϊκοῦ μέλλοντος, ἐκδ. Ἁρμός, Ἀθήνα 2006

οἱ ἐπιστῆμες στὸ Βυζάντιο

ἀνατομία τῆς ἀθεΐας

[…] Ἡ φοβερώτερη μορφὴ ἀθεΐας σίγουρα δὲν εἶναι αὐτὴ ποὺ ἐμφανίζεται στὸν στρατευμένο καὶ παράφορο ἀγῶνα ἐναντίον τῆς ἰδέας τοῦ Θεοῦ καὶ ἐναντίον αὐτοῦ τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ αὐτὴ ποὺ ἐμφανίζεται στὴν ἀθεΐα τῆς πρακτικῆς ζωῆς, στὴν ἀδιαφορία καὶ στὴν ψυχρότητα. Αὐτὴ τὴ μορφὴ τῆς ἀθεΐας συχνὰ τὴ συναντᾶμε ἀνάμεσα στοὺς κατ’ ὄνομα χριστιανοὺς. Ἡ παράφορη ἐξέγερση καὶ ἡ πάλη κατὰ Θεοῦ μπορεῖ νὰ ὁδηγήσουν σὲ περισσότερο φῶς καὶ σὲ ὑψηλότερη μορφὴ θρησκευτικῆς σκέψης. Ἡ ἀθεΐα μπορεῖ ἀκόμη νὰ εἶναι καὶ ἐξυπηρετική· καὶ μπορεῖ νὰ εἶναι ἕνα μέσο ἀποκαθαρισμοῦ καὶ ἀπελευθέρωσης ἀπὸ δουλικὲς ἀντιλήψεις περὶ Θεοῦ, οἱ ὁποῖες εἶναι παραμορφώσεις κοινωνιομορφισμοῦ.

Ἡ ἀγανάκτηση ποὺ οἱ χριστιανοὶ δείχνουν ἔναντι τῶν ἀθεϊστῶν καὶ τῆς στρατευμένης ἀθεΐας, συχνὰ εἶναι εὐτελής· διότι εἶναι οἱ δικές τους παραμορφωμένες ἀντιλήψεις γιὰ τὸν Θεό, καὶ ὁ δικός τους ἄθεος βίος, ποὺ προκαλοῦν αὐτὴν τὴν ἀθεΐα. Ἀπέδωσαν στὸν Θεὸ τὶς χειρότερες ἰδιότητες: αὐτοϊκανοποίηση, ἀνόητη ἐμμονή, θηριωδία, καὶ ἀγάπη γιὰ τὴν πιὸ χαμηλὴ ὑποταγή.

Δὲν εἶναι χριστιανὸς αὐτὸς ποὺ εἶναι αὐτοϊκανοποιημένος καὶ περιφρονεῖ τοὺς ἄλλους, γιὰ τοὺς ὁποίους τὸ πρόβλημα τοῦ Θεοῦ εἶναι βασανιστικό. Σίγουρα δὲν εἶναι αὐτὸς ποὺ περιφρονεῖ τὸν Nietzsche, ἐπὶ παραδείγματι. Ὁ ἄθεος μπορεῖ νὰ εἶναι καλλίτερος ἀπὸ αὐτὸν ποὺ ἐπαναλαμβάνει «Κύριε, Κύριε». […]

Ὑπάρχει ἡ αὐτοϊκανοποιημένη καὶ αἰσιόδοξη ἀθεΐα, ὅταν ὁ ἄνθρωπος αἰσθάνεται ἀνακούφιση μὲ τὴν σκέψη ὅτι δὲν ὑπάρχει Θεός. Προϋποθέτει πίστη στὸ λογικό, στὴ δύναμη τοῦ ἀνθρώπου, στὴν εὐλογοφάνεια αὐτῆς τῆς ἴδιας τῆς ὕλης, στὴ διηνεκῆ πρόοδο. Ὑπάρχει καὶ ἡ ἀθεΐα ποὺ ὑποφέρει, ποὺ εἶναι τραγική, ποὺ λέγει πὼς ὁ Θεὸς εἶναι νεκρός, μὲ τὸν τρόπο ποὺ τὸ εἶπε ὁ Nietzsche. […]

Ἡ  ἄρνηση τῆς ὕπαρξης τοῦ Θεοῦ συχνὰ θεωρήθηκε ὡς ἀπελευθέρωση ἀπὸ ἀνάξιες ἀντιλήψεις περὶ Θεοῦ, ὅπου ὁ Θεὸς νοήθηκε ὡς Κύριος, καὶ ὁ ἄνθρωπος ὡς δοῦλος. Ἡ ἰδέα περὶ τοῦ Θεοῦ τροποποιήθηκε τόσο πολύ, ποὺ κατέληξε στὴν ἄρνηση τῆς ἀξιοπρέπειας τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς ἀνθρώπινης δημιουργικῆς δραστηριότητας, ὥστε ἡ μάχη ἐναντίον τοῦ Θεοῦ νὰ μετατραπεῖ σὲ μάχη χάριν τοῦ ἀνθρώπου. Τόσο φοβερὰ διεστράφη ἡ πίστη στὸν Θεὸ ἀπὸ τὴν διαδικασία τῆς ἀντικειμενοποίησης καὶ τῆς κοινωνικοποίησης. Ὁ Θεὸς χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὴν ὑποστήριξη τοῦ κακοῦ, τοῦ ψεύδους καὶ τῆς ἀδικίας. […]

Νικόλαος Μπερντιάεφ, Ἀλήθεια καὶ Ἀποκάλυψη, εἰσαγωγὴ-μετάφραση-σημειώσεις Χρήστου Μαλεβίτση, ἐκδ. Ἁρμός, Ἀθήνα 2010

ἔλεος καμωμένο ἀπὸ ἐλευθερία

[…] Δὲν εἶναι ἐκπληκτικὸ ἕνας ποὺ ἔχει ψωμὶ νὰ δίνει σ’ ἕναν πεινασμένο ἕνα κομμάτι. Τὸ ἐκπληκτικὸ εἶναι νὰ μπορεῖ νὰ τὸ κάνει μὲ μιὰ χειρονομία διαφορετικὴ ἀπὸ κείνην ποὺ κάνουμε ὅταν ἀγοράζουμε κάτι. Ἡ ἐλεημοσύνη, ὅταν δὲν εἶναι ὑπερφυσική, μοιάζει μὲ πράξη ἀγορᾶς. Ἀγοράζει τὸν δυστυχισμένο.

Ὅ,τι κι ἂν θέλει κανείς, μὲ τὸ ἔγκλημα ὅπως καὶ μὲ τὴν ὑψηλότερη ἀρετή, μὲ τὶς πιὸ ταπεινὲς μέριμνες ὅπως καὶ μὲ τὶς μεγάλες ἐπιδιώξεις, στὴν οὐσία αὐτὸ ποὺ θέλει ἔγκειται πάντοτε σὲ τοῦτο: πὼς θέλει ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τὴ θέλησή του ἐλεύθερη. Τὸ νὰ θέλουμε νὰ ὑπάρχει αὐτὴ ἡ ἱκανότητα ἐλεύθερης συγκατάβασης γιὰ κάποιον ἄλλο ποὺ τὴ στερήθηκε ἐξ αἰτίας τῆς δυστυχίας, σημαίνει νὰ μεταφερθοῦμε μέσα στὸν ἄλλο, σημαίνει νὰ παραδοθοῦμε στὴ δυστυχία, δηλαδὴ στὴν καταστροφὴ τοῦ ἑαυτοῦ μας. Σημαίνει νὰ ἀρνηθοῦμε τὸν ἑαυτό μας. Ἀρνούμενοι τὸν ἑαυτό μας γινόμαστε ἱκανοὶ νὰ καταφάσκουμε, ὅπως ὁ Θεός, ἕναν ἄλλο, μὲ μιὰ κατάφαση δημιουργική. Δίνουμε τὸν ἑαυτό μας λύτρο γιὰ τὸν ἄλλο. Εἶναι μιὰ λυτρωτικὴ πράξη.

Ἡ συμπάθεια τοῦ ἀδύνατου γιὰ τὸν δυνατὸ εἶναι φυσική, γιατὶ ὁ ἀδύνατος ὅταν μεταφερθεῖ μέσα στὸν ἄλλο ἀποκτᾶ μιὰ φανταστικὴ δύναμη. Ἡ συμπάθεια τοῦ δυνατοῦ γιὰ τὸν ἀδύνατο, ὄντας μιὰ ἐνέργεια ἀντίστροφη εἶναι ἀντίθετη στὴ φύση. […]

Simone Weil, Ἀγάπη τοῦ πλησίον, μτφρ. Βασιλικὴ Τριανταφύλλου, στὸ Ἐκλογὴ ἀπὸ τὸ ἔργο της, ἐκδ. Μήνυμα

Σημ. Ἡ ὑπογράμμιση εἶναι τοῦ ἐρανιστῆ μὲ σκοπὸ τὴν ἑρμηνευτικὴ διασύνδεση τῶν ὑπογραμμισμένων, ἡ ὁποῖα, κατὰ τὴ γνώμη του, νοηματοδοτεῖ τὸν ὅρο «ὑπερφυσικὴ» ὡς τὸν τρόπο ποὺ θεραπεύει τὶς (ἐξουσιαστικὲς) στρεβλώσεις ποὺ ὑπέστη ἡ φύση λόγῳ τῆς πτώσης.