Κυριακή 31 Μαρτίου 2019

τὸ πρόσωπο ὡς τραῦμα

Θυσία, Ἀντρέι Ταρκόφσκι

[…] Δὲν ἀποτελεῖ σύμπτωση ὅτι ἐνόσῳ ὁ Ἀλεξάντερ ἀμφιταλαντεύεται ὡς πρὸς τὸ τὶ ὀφείλει νὰ πράξει, ὅλοι οἱ καθρέφτες μέσα στοὺς ὁποίους κοιτᾶ τὸν ἑαυτό του εἶναι ραγισμένοι ἢ θαμποί. Μόνο λίγο πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπιτέλεση τῆς θυσίας του, τὸ εἴδωλό του στὸν καθρέφτη φαίνεται ἀκέραιο καὶ πεντακάθαρο. Μὲ τὸν συμβολικὸ αὐτὸ τρόπο, ἡ ταινία ὑποβάλλει τὴν ἰδέα ὅτι μονάχα ἡ ἑτοιμότητα πρὸς αὐτοθυσία καθιστᾶ τὸν ἄνθρωπο ἀληθινὸ πρόσωπο. […] Εἴμαστε τῆς ἄποψης, ὡστόσο, ὅτι ἡ ἑτοιμότητα γιὰ αὐτοθυσία τὴν ὁποία εἰσηγεῖται ὁ Ταρκόφσκι δὲν εἶναι φανατική, πολεμικὴ καὶ προκαθορισμένη ἀπὸ κάποια ἰδεολογία περὶ ἡρωισμοῦ, ἀλλὰ συνιστᾶ ἴσως τὸ μοναδικὸ τεκμήριο αὐθυπέρβασης καὶ ἀγάπης πρὸς τὸν συνάνθρωπο, τὸ ὁποῖο ὑπόκειται σὲ γνήσια κοινωνικὴ ἐπαληθευσιμότητα. Τὸ νὰ κάνω τὸ καλὸ ὅταν τοῦτο δὲν προκαλεῖ ζημιὰ καὶ δὲν μοῦ κοστίζει πολύ, τὸ νὰ ἰσχυρίζομαι ὅτι ἀγαπῶ τὸν πλησίον ἐνόσῳ τὸ διακύβευμα αὐτῆς τῆς ἀγάπης εἶναι ἀμελητέο ἢ ἀνύπαρκτο, δὲν ἐνέχει προφανῶς κάποια ἰδιαίτερη ἠθικὴ ποιότητα. Τὸ ἀντίθετο φαίνεται νὰ ἰσχύει: οἱ «καλὲς» μας πράξεις ἔχουν πραγματικὴ ἀξία μονάχα ὅταν ἐπιφέρουν ρωγμὲς στὸ ναρκισσισμό μας - ὅταν δηλαδὴ ἀσκοῦν βία στὶς ἰδιοτελεῖς συμβάσεις τῆς κοινωνικῆς μας ζωῆς καὶ τὶς ἐξιδανικευμένες ὄψεις τῆς αὐτοεκτίμησής μας. Κατὰ συνέπεια (καὶ σὲ πλήρη ἀντιστοίχιση πρὸς τὴν εὐαγγελικὴ ἐπιταγή), ὁ Ταρκόφσκι φαίνεται ἐδῶ νὰ ὑποστηρίζει ὅτι ὁ μόνος ἀσφαλὴς δρόμος γιὰ νὰ βροῦμε τὴν ψυχή μας εἶναι ἐν τέλει νὰ τὴν ἀπολέσουμε.[1]
Ἂν ἔτσι ἔχουν ὅμως τὰ πράγματα, τότε τὸ πρόσωπο εἶναι μία διαλεκτικὴ εὕρεσης καὶ ἀπώλειας, παρουσίας καὶ ἀπουσίας, τὸ ὀντολογικὸ περιεχόμενο τῆς ὁποίας ὀφείλει ἀντιστοίχως νὰ ἀναζητηθεῖ στὴ διαλεκτικὴ παρουσίας καὶ ἀπουσίας τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ ἐντὸς τῆς ἱστορίας.[2] Τὸ πρόσωπο δὲν εἶναι ἕνα σταθερὸ καὶ ἀδιατάρακτο Εἶναι, μία ὀλύμπια μεταφυσικὴ παρουσία, ἀλλὰ μία ἔλλειψη, ἕνα τραῦμα, μία διαρρηγμένη ταυτότητα ποὺ στέκεται ἐπικλητικὰ ἀπέναντι στὸ Θεὸ καὶ ζητεῖ διαρκῶς τὴ φώτιση καὶ τὸν ἐμπλουτισμό της. […]

Δημητρίου Οὐλῆ, Τὸ Θυσιαζόμενο πρόσωπο. Μία ἀπόπειρα θεολογικῆς ἀνάγνωσης τῆς Θυσίας τοῦ Andrei Tarkovsky, περ. Θεολογία, τ. 86, τεῦχος 1ο , Ἰαν.-Μάρ. 2015



[1] Πρβλ. Μθ. 10:39
[2] Λέμε «διαλεκτικὴ παρουσίας καὶ ἀπουσίας» διότι, σύμφωνα μὲ τὴ βιβλικὴ ἀντίληψη, ὁ Θεὸς εἶναι ταυτόχρονα παρὼν ἐντὸς τῆς Ἱστορίας διὰ τῶν θείων ἐνεργειῶν Του, ἀλλὰ καὶ ἀπῶν, καθόσον ἀναμένεται στὰ ἔσχατα. Γιὰ νὰ τὸ θέσουμε μὲ διαφορετικοὺς ὅρους, ἡ παρουσία καὶ ἀπουσία τοῦ Θεοῦ στὴν Ἱστορία συστοιχεῖ πρὸς τὴ διαλεκτικὴ ἔνταση ποὺ προσλαμβάνει ἡ τελευταία ἀνάμεσα στὸ «μηκέτι» καὶ τὸ «οὔπω».

Κυριακή 24 Μαρτίου 2019

μιὰ ἀμφίβολη ἀπόπειρα...

Γιῶργος Κόρδης

[…] Ἀλλὰ εἶναι ἀμφίβολο ἂν μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου ὁ ἑλληνικὸς ἐθνικισμός, ποὺ ὅλο καὶ περισσότερο εἰσχωροῦσε στὴν ὅλη ὀρθόδοξη ὀργάνωση, ὑπῆρξε εὐεργετικὸς γιὰ τὴν ὀρθοδοξία. Δὲν ἦταν σύμφωνος μὲ τὴν παλιὰ βυζαντινὴ παράδοση. Ἂν καὶ μέσα στὴν ἴδια τὴν αὐτοκρατορία ἡ γνώση τῆς ἑλληνικῆς ἦταν ἀναγκαία γιὰ ὁποιαδήποτε δημόσια θέση, δὲν ὑπῆρχε διάκριση μεταξὺ τῶν φυλῶν καὶ οἱ Βυζαντινοὶ εἶχαν ἐνθαρρύνει λειτουργίες σὲ τοπικὲς γλῶσσες καὶ ὑπῆρξαν προσεκτικοὶ ὥστε νὰ μὴν ἐπιχειρήσουν νὰ ἐπιβάλλουν τὴν ἑλληνικὴ ἱεραρχία σὲ ἄλλους λαούς. Ἀλλὰ ἡ Μεγάλη Ἰδέα ἐνεθάρρυνε τοὺς Ἕλληνες νὰ θεωροῦν τοὺς ἑαυτούς τους ὡς περιούσιο λαὸ καὶ οἱ περιούσιοι λαοὶ πάντα ἀποκτοῦν δημοτικότητα καὶ οὔτε προσαρμόζονται καλὰ στὸν χριστιανικὸ βίο.
Ἡ ἀπόπειρα νὰ μετατραπεῖ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία σὲ ἀποκλειστικὰ Ἑλληνικὴ Ἐκκλησία ὑπῆρξε ἕνα ἀπὸ τὰ ἐπακόλουθα τῆς φαναριώτικης πολιτικῆς. Ὁδήγησε ἐπίσης σὲ μιὰ παρακμὴ τῶν πνευματικῶν ἀξιῶν, μὲ τὴν προώθηση τῆς ἑλληνικῆς παιδείας ὡς κάτι ἐνάντιον πρὸς τὶς ὀρθόδοξες παραδόσεις καὶ μὲ τὴν ἐπιδίωξη νὰ μετατραπεῖ ἡ Ἐκκλησία σὲ φορέα ἐθνικοῦ αἰσθήματος, γνήσιου καὶ δημοκρατικοῦ, ὣς ἕνα σημεῖο, ἀλλὰ ἐλάχιστα ἐνδιαφερομένου γιὰ τὸν πνευματικὸ βίο. Συγχρόνως ἔθεσε τὸ Πατριαρχεῖο ἐνώπιον ἑνὸς ἠθικοῦ διλήμματος. Ἀνακάτωνε τὴν Ἐκκλησία στὴν πολιτικὴ καὶ μάλιστα τὴν ἀνατρεπτικὴ πολιτική. Δὲν ἦταν καθῆκον τῆς Ἐκκλησίας ν’ ἀποδίδει τὰ τοῦ Καίσαρος τῷ Καίσαρι; Μποροῦσε ἕνας πατριάρχης νὰ ἀγνοήσει τὴ συμφωνία ποὺ ἔγινε μεταξὺ τοῦ σουλτάνου καὶ τοῦ μεγάλου προκατόχου του Γενναδίου; Μποροῦσε ν’ ἀθετήσει τὸν ὅρκο ποὺ ἔδωσε στὸ σουλτάνο ὅταν ἐπικυρώθηκε ἡ ἐκλογή του; Ἤ, σὲ πολὺ πρακτικότερο ἐπίπεδο, εἶχε τὸ δικαίωμα ν’ ἀναμειγνύεται σὲ συνωμοσίες, οἱ ὁποῖες ἂν ἀποτύγχαναν θὰ ὑπέβαλαν ἀναμφιβόλως τὸ ποίμνιό του σὲ σκληρὰ ἀντίποινα; Οἱ πιὸ συνετοὶ ἱεράρχες δὲν μποροῦσαν μὲ ἐλαφρὴ συνείδηση νὰ ὑποστηρίξουν τὸν ἐπαναστατικὸ ἐθνικισμό. […] Ἡ ἀναγέννηση τῆς Ἑλλάδας ἔμελλε νὰ περιλάβει ἕνα ἰκρίωμα στημένο στὴν πόρτα τοῦ πατριαρχείου καὶ ἀπ’ αὐτὸ νὰ κρέμεται τὸ σῶμα ἑνὸς πατριάρχη.

Στῆβεν Ράνσιμαν, Ἡ μεγάλη Ἐκκλησία ἐν αἰχμαλωσίᾳ, τ. Βˊ, ἐκδ. Μπεργαδῆ, Ἀθήνα 1979.


Κυριακή 17 Μαρτίου 2019

διάβαση στὴν ὑπόσταση

Ἀντρέι Ταρκόφσκι, Ἀντρέι Ρουμπλιὸφ 


[…] Πῶς ὅμως εἶναι δυνατὸ νᾶ παραστήσει ἡ τέχνη μὲ τὴ βοήθεια τοῦ φυσικοῦ ὑλικοῦ ἕναν τρόπο ὑπάρξεως, ποὺ ἐνῶ δὲν ἀναιρεῖ τὴν ὑλικὴ ἀτομικότητα, καταργεῖ ὡστόσο τὴν ὑπαρκτική της αὐτονόμηση, τὸν διαστατὸ χῶρο τῶν ἀτομικῶν ἀπο-στάσεων, τὸν μετρητὸ χρόνο τῆς διαδοχῆς προτέρου καὶ ὑστέρου; Ὁπωσδήποτε, αὐτὸ τὸ κατόρθωμα δὲν εἶναι ἄσχετο μὲ τὴν καλλιτεχνικὴ ἰδιοφυΐα τῶν μεγάλων βυζαντινῶν «μαστόρων», ἀλλὰ οὔτε καὶ μὲ τὸ ἀσκητικὸ ἰδεῶδες τοῦ βίου τῶν Βυζαντινῶν. Καταρχὴν ἡ τεχνικὴ τῆς Εἰκόνας (περιορισμὸς σὲ δυὸ διαστάσεις, ἀντιστροφὴ τῆς «προοπτικῆς», ἄρνηση τοῦ διαστατοῦ βάθους καὶ τῆς χρονικῆς διαδοχῆς τῶν εἰκονιζόμενων γεγονότων, χρήση χρωμάτων, στάσεις, μορφικὲς ἐκφράσεις) ὁδηγεῖ τὴν ἑλληνικὴ ἀφαίρεση σὲ ἕνα ἐκπληκτικὸ ἐπίπεδο ἐκφραστικῆς, ὅπου τὸ συγκεκριμένο λειτουργεῖ ὡς σύμβολο τῆς «κατ’ ἀλήθειαν» ζωῆς ποὺ εἶναι ἡ ἀγαπητικὴ σχέση καὶ κοινωνία: Συν-βάλλει, βάζει μαζί, συντονίζει καὶ ἑνοποιεῖ τὶς ἐπιμέρους ἐμπειρίες προσωπικῆς μέθεξης στὴ ζωή.  
[…] Ἡ Εἰκόνα δὲν προτείνει μιὰ νοητικὰ τετελεσμένη καὶ ἰδεατὴ θέα τοῦ ὄντος, ἀλλὰ καλεῖ[1] στὴν ἄμεση κοινωνία καὶ σχέση μὲ τὰ εἰκονιζόμενα, σὲ μιὰ δυναμικὴ διάβαση στὸ πρωτότυπο[2], δηλαδὴ στὴν προσωπικὴ ἢ ἐνεργητικὴ ὑπόσταση τοῦ εἰκονιζομένου. Καὶ αὐτὴ ἡ διάβαση προϋποθέτει τὴν ὑποταγὴ τῶν ἀτομικῶν ἀντιστάσεων (ἀτομικῶν συναισθημάτων, ἀτομικῶν αἰσθητικῶν συγκινήσεων, ἀτομικῶν νοητικῶν ἀναγωγῶν) προκειμένου νὰ ἐλευθερωθεῖ ἡ δυνατότητα τῆς προσωπικῆς σχέσης καὶ μέθεξης. Ὁ δεδομένος ἁγιογραφικὸς τύπος λειτουργεῖ ἀκριβῶς σὰν ἀφορμὴ καὶ βοήθεια γιὰ τὴν ὑπέρβαση τῶν ἀτομικῶν θεωρήσεων καὶ τὴν πραγματοποίηση τῆς προσωπικῆς διάβασης στὴν ὑπόσταση καὶ ὄχι στὴν φαινομενικότητα τῶν εἰκονιζομένων. […]

Χρήστου Γιανναρᾶ, Σχεδίασμα εἰσαγωγῆς στὴ φιλοσοφία, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 21988


[1] Οἱ Ἀρεοπαγιτικὲς Συγγραφὲς προτείνουν καὶ μιὰ ἐτυμολόγηση τῆς λέξης κάλλος ἀπὸ τὸ ρῆμα καλῶ… ὡς πάντα πρὸς ἑαυτὸ καλοῦν (ὅθεν καὶ κάλλος λέγεται)… Περὶ θείων Ὀνομάτων IV, P.G. 3, 701C
[2] Ἡ γὰρ τῆς εἰκόνος τιμὴ ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαίνει. Μεγ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Περὶ Ἁγίου Πνεύματος 18, 45, P.G. 32 149C.

Κυριακή 10 Μαρτίου 2019

«τὸ πιὸ βρόμικο πρᾶμα»

Γιῶργος Λάππας, Ἕνας ἐξουσιαστὴς

«[…] Ἕνα καλοσαπουνισμένο, εὐγενικὸ ἐγώ,
εἶν' ἐκεῖνο ποὺ θά 'λεγα-: τὸ πιὸ βρόμικο πρᾶμα.»

Ν. Καροῦζος, Ὁ ἄνεμος κάνει τὰ δέντρα κάπως ἁρπαχτικὰ

Σάββατο 9 Μαρτίου 2019

πτώση καὶ ἐλευθερία


[…] Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἐπίσης ἕνα ζῶον, ὅπως μᾶς ὑπενθυμίζει ὁ Δαρβίνος, χωρὶς καθόλου αὐτὸ νὰ εἶναι ὕβρις γιὰ τὸ ἀνθρώπινο γένος, ἀποτελεῖ -σὲ πείσμα ἴσως τῶν προθέσεων τοῦ Δαρβίνου- τὸν sine qua non ὅρο γιὰ τὴν ἔνδοξη ἀποστολή του στὴν κτίση. Ἂν ὁ ἄνθρωπος ἐγκατέλειπε τὸ δικαίωμα στὴν ἀπόλυτη ἐλευθερία, ὅλη ἡ δημιουργία αὐτόματα θὰ ἔχανε τὴν ἐλπίδα της γιὰ σωτηρία. Αὐτὸ μᾶς ἐπιτρέπει νὰ ποῦμε ὅτι εἶναι καλύτερα ποὺ ὁ Ἀδὰμ ἔπεσε διατηρώντας τὸ δικαίωμά του στὴν ἀπόλυτη ἐλευθερία, παρὰ ἂν εἶχε παραμείνει ἄπτωτος ἀρνούμενος αὐτὸ τὸ δικαίωμα, πρᾶγμα ποὺ θὰ τὸν ὑποβίβαζε στὴ θέση τοῦ ζώου. […]
Συνήθως δεχόμαστε, ἰδιαίτερα κάτω ἀπὸ τὴν ἐπίδραση τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου, ὅτι ὁ θάνατος ἦλθε στὴν κτίση σὰν τιμωρία γιὰ τὴν ἀνυπακοὴ τοῦ Ἀδάμ. Αὐτὸ ὅμως συνεπάγεται πάρα πολλὰ ἀπαράδεκτα πράγματα. Σημαίνει ὅτι ὁ ἴδιος ὁ Θεὸς εἰσήγαγε αὐτὸ τὸ τρομερὸ κακό, τὸ ὁποῖο κατόπιν προσπάθησε, διὰ τοῦ Υἱοῦ του, νὰ ἀποσύρει. Ἐπίσης δίνεται ἡ ἐντύπωση ὅτι πρὶν ἀπὸ τὴν ἄφιξη τοῦ ἀνθρώπου στὴ δημιουργία, δὲν ὑπῆρχε καθόλου ὁ θάνατος. Αὐτὴ ἡ τελευταία ὑπόθεση θὰ ἦταν ἐντελῶς ἀντίθετη μὲ ὁλόκληρη τὴ βιολογικὴ ἐπιστήμη, καὶ ἰδιαίτερα μὲ τὴ θεωρία γιὰ τὴν ἐξέλιξη στὴ δημιουργία. Καὶ θὰ ἦταν, ἐπίσης, πολὺ σκληρὸ καὶ παράλογο ἐκ μέρους τοῦ Δημιουργοῦ νὰ τιμωρήσει ὅλα τὰ δημιουργήματα γιὰ ὅ,τι ἔκανε ἕνα ἀπὸ αὐτά.
Αὐτὲς οἱ δυσκολίες μᾶς ὁδηγοῦν στὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ θέση τοῦ Ειρηναίου, τοῦ Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, κ.ἄ., εἶναι ἡ πιὸ σωστὴ ἀπὸ κάθε ἄποψη, περιλαμβανομένης καὶ τῆς θεωρίας τῆς ἐξελίξεως. Αὐτὴ ἡ θέση βλέπει τὴ δημιουργία νὰ ὑπόκειται ἐξ ἀρχῆς στὴ θνητότητα -ποὺ ὀφείλεται, ὅπως εἴπαμε στὴν προηγούμενη διάλεξη, στὸ ὅτι ἡ δημιουργία ἔχει μιὰ ἀρχή- καὶ νὰ περιμένει τὴν ἔλευση τοῦ ἀνθρώπου, γιὰ νὰ ξεπεράσει τὴ δυσάρεστη αὐτὴ κατάσταση. Ἡ πτώση τοῦ Ἀδὰμ ἔφερε τὸ θάνατο ὄχι σὰν κάτι καινούργιο στὴ δημιουργία, ἀλλὰ σὰν τὴν ἀνικανότητα νὰ ξεπεράσει τὴν ἔμφυτη θνητότητά της. […]

Μητρ. Περγάμου Ἰωάννου Δ. Ζηζιούλα, Ἡ κτίση ὡς εὐχαριστία, θεολογικὴ προσέγγιση στὸ πρόβλημα τῆς οίκολογίας, ἐκδ. Ἀκρίτας, αˊ ἀνατ., Ἀθήνα 1998   

Παρασκευή 1 Μαρτίου 2019

Ὁ Π. Κοροβέσης γιὰ τὴ σχέση ἀναρχισμοῦ-χριστιανισμοῦ


Στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ὁ Θεὸς εἶναι Ἄναρχος. Ὡς ἐκ τούτου τὸ βασίλειό του θὰ ἔπρεπε νὰ ὀνομάζεται Ἀναρχία. 

Ὁ Ἄναρχος Θεὸς τῶν Ἐξαρχείων

02.02.2019 Ἐφημερίδα τῶν Συντακτῶν