βυζαντινὴ κοσμικὴ κουλτούρα καὶ Δύση

[…] Μέσα σὲ αὐτὰ τὰ πλαίσια τοῦ βυζαντινοῦ κόσμου συνεχίστηκε ἀδιάσπαστη ἡ παράδοση τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, παράδοση ἡ ὁποία στὴν Δύση εἶχε διακοπεῖ ἀπὸ νωρίς. Σὲ ἀντίθεση μὲ τὴ Δύση, στὸ Βυζάντιο διατηρήθηκε μιὰ κουλτούρα κοσμική, δηλαδὴ μιὰ κουλτούρα ποὺ προερχόταν ἀπὸ καὶ στηριζόταν καθαρὰ σὲ κοσμικοὺς φορεῖς. Στὸ Βυζάντιο ἤδη ἀπὸ τὸν 6^ο αἰώνα ἀνθοῦσε μιὰ ποίηση ἐμποτισμένη ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους εἰδωλολατρικοὺς μύθους. Ἡ ἐνασχόληση μὲ τὴν φιλοσοφία, τὰ μαθηματικά, τὴν φυσική, τὴν ἀστρονομία καὶ τὴν γεωγραφία κατεῖχε σημαντικὴ θέση σ’ αὐτὴν τὴν κουλτούρα. Σ’ αὐτὴν στράφηκαν οἱ διανοούμενοι τοῦ Ἰσλάμ, ἀλλὰ καὶ ἀργότερα στὴν Δύση οἱ οὐμανιστὲς τῆς Ἀναγέννησης. Τὸ τελευταῖο σημαντικὸ μέλος τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς τῆς Ἀλεξάνδρειας, ὁ Στέφανος Ἀλεξανδρεύς, κλήθηκε νὰ ἑρμηνεύσει Πλάτωνα καὶ Ἀριστοτέλη, καὶ νὰ διδάξει ἀριθμητική, γεωμετρία, μουσικὴ καὶ ἀστρονομία στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἕναν αἰώνα μετὰ τὸ κλείσιμο τῶν ἀθηναϊκῶν σχολῶν, κατὰ τὴν διάρκεια τῆς βασιλείας τοῦ Ἡρακλείου (610-641). […]

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν ἑλληνικὴ φιλοσοφία, πρέπει νὰ διαπιστώσουμε ὅτι ἡ καθιερωμένη ἀντίληψη ποὺ τὴν θέλει νὰ βρίσκει τραγικὸ τέλος κατὰ τὸ μοιραῖο ἔτος 529 δὲν εἶναι παρὰ ἕνας συμβατικὸς μύθος χωρὶς κανένα πραγματικὸ ἔρεισμα.

[…] βυζαντινοὶ θεολόγοι ὅπως ὁ ἅγιος Ἰωάννης Δαμασκηνὸς ἐξέφρασαν διὰ πολλῶν καὶ ἐμφατικὰ τὴν ἀρνητική τους στάση ἀπέναντι στὴν (πλατωνικῆς, στωικῆς καὶ μανιχαϊκῆς προελεύσεως) ἀπαξίωση τοῦ σωματικοῦ στοιχείου ἔναντι τοῦ πνευματικοῦ. Πρόκειται γιὰ ἕνα ἀξιοπρόσεκτο συμπέρασμα ἑνὸς συνεποῦς στοχασμοῦ, τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ ἐκτιμηθεῖ εἰδικὰ σήμερα ἐν ὄψει τῆς διαπίστωσης τῶν καταστροφικῶν συνεπειῶν ποὺ εἶχε ἡ ἐχθρικὴ ἀντιμετώπιση τοῦ σώματος ἀπὸ τὸν Χριστιανισμὸ τῆς Δύσης. […]

Ἀπὸ τὴν πλατωνικὴ μέθεξη τῶν αἰσθητῶν στὶς ἰδέες, μὲ ἀποκορύφωμα τὴν μετοχὴ στὴν ἰδέα τοῦ ἀγαθοῦ, περνοῦμε στὴν κοινωνία Θεοῦ καὶ κτίσης. Οἱ ἑταῖροι αὐτῆς τῆς κοινωνίας παραμένουν βέβαια ριζικὰ διαφορετικοί∙ ὅμως ἡ πλούσια σὲ παραλλαγὲς διαλεκτική τους σχέση εἶναι ἀκριβῶς τὸ φορτισμένο μὲ ἔνταση ἀντικείμενο τῆς βυζαντινῆς θεολογίας, τὸ ὁποῖο ἀντιστέκεται ἐπιτυχῶς στὸν μεγάλο πειρασμὸ τῆς δυτικῆς θεολογίας, δηλαδὴ στὴν ἐξαφάνιση εἴτε τοῦ Θεοῦ μέσα στὴν φύση εἴτε τῆς φύσης μέσα στὸν Θεό. […]

Klaus Oehler, Ἡ συνέχεια στὴν Ἑλληνικὴ Φιλοσοφία ἀπὸ τὸ τέλος τῆς Ἀρχαιότητας ὣς τὴν πτώση τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, μτφρ. Πολυτίμη-Μαρία Παλαιολόγου, στὸ Μεσαιωνικὴ Φιλοσοφία- Σύγχρονη ἔρευνα καὶ προβληματισμοί, ἐκδ. Παρουσία, Ἀθήνα 2000

ἡ ἀθεϊστικὴ ἀποκάθαρση τῆς ἰδέας τοῦ Θεοῦ

Μαρία Κομπατσιάρη, Ἀπόσπαση (ἀπὸ τὴν ἑνότητα ἰχνηλατώντας τὸ ἄλεκτον)

[…] Ὁ Θεὸς εἶναι παρὼν καὶ ὁ Θεὸς ἐνεργεῖ μόνο στὴν ἐλευθερία. Δὲν εἶναι παρὼν καὶ δὲν ἐνεργεῖ στὴν ἀναγκαιότητα. Ὁ Θεὸς βρίσκεται στὴν Ἀλήθεια, στὴν Ἀγαθότητα, στὴν Ὡραιότητα καὶ στὴν Ἀγάπη, ὄχι ὅμως στὴν τάξη τοῦ κόσμου. Ὁ Θεὸς φανερώνεται στὸν κόσμο ὡς ἀλήθεια καὶ ὡς δικαιοσύνη, ἀλλὰ δὲν κυριαρχεῖ ἐπάνω στὸν κόσμο μὲ τὴ δύναμή του. Ὁ Θεὸς εἶναι Πνεῦμα καὶ μπορεῖ νὰ λειτουργεῖ μόνο ἐν Πνεύματι καὶ διὰ τοῦ Πνεύματος. Οἱ ἰδέες μας γιὰ τὴν δύναμη, γιὰ τὴν ἐξουσία καὶ γιὰ τὴν αἰτιότητα εἶναι παντελῶς ἀνεφάρμοστες στὸν Θεό. Τὸ μυστήριο τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ στὸν κόσμο καὶ στὸν ἄνθρωπο συνήθως ἐκφράζεται μὲ τὴ θεωρία τῆς Χάριτος, καὶ ἡ Χάρις καθόλου δὲν μοιάζει μ’ αὐτὸ ποὺ ἐμεῖς νοοῦμε ὡς ἀναγκαιότητα, δύναμη, ἐξουσία καὶ αἰτιότητα∙ οἱ ἀντιλήψεις μας γι’ αὐτὰ προέρχονται ἀπὸ τὸν κόσμο. Μόνο γι’ αὐτὸ τὸ λόγο ἡ Χάρις δὲν μπορεῖ νὰ τεθεῖ ὡς ἀντίθεση στὴν ἐλευθερία – συνδυάζεται μὲ τὴν ἐλευθερία. Ἀλλὰ οἱ θεωρίες τῆς θεολογίας ἔχουν ὀρθολογικοποιήσει τὴ Χάρι καὶ ἔχουν ἀποδώσει ἀκόμα καὶ σ’ αὐτὴν κοινωνιομορφικὸ χαρακτήρα.

Ἔτσι ὁ ἀθεϊσμός, στὴν ὑψηλή του καὶ ὄχι στὴν ταπεινή του μορφή, μπορεῖ νὰ ἀποτελέσει διαλεκτικὴ ἀποκάθαρση τῆς ἰδέας ποὺ ἔχει ὁ ἄνθρωπος γιὰ τὸν Θεό. Ὅταν οἱ ἄνθρωποι σηκώνουν ἐπανάσταση κατὰ τοῦ Θεοῦ, ἐξαιτίας τοῦ κακοῦ καὶ τῆς ἀδικίας στὸν κόσμο, μ’ αὐτὸ τοῦτο τὸ γεγονὸς τῆς ἐξανάστασής τους προϋποθέτουν τὴν ὕπαρξη μιᾶς ὑψηλότερης ἀλήθειας, δηλαδή, σὲ τελευταία ἀνάλυση, τοῦ Θεοῦ. Ἐπαναστατοῦν ἐναντίον τοῦ Θεοῦ στὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ∙ γιὰ χάρη τῆς ἀποκάθαρσης τῆς κατανόησης ποὺ ἔχουν οἱ ἄνθρωποι γιὰ τὸν Θεό, ἐπαναστατοῦν ἐνάντια σὲ μιὰν ἀντίληψη περὶ αὐτοῦ ποὺ ἔχει βρωμίσει ἀπὸ τὴ βρῶμα αὐτοῦ τοῦ κόσμου. […]

Νικόλαος Μπερντιάεφ, Δοκίμιο Ἐσχατολογικῆς Μεταφυσικῆς, εἰσαγωγή-μετάφραση-σχόλια Χρήστου Μαλεβίτση, ἐκδ. IMAGO, Ἀθήνα 1984

Τρότσκι αὐτοκρινόμενος

[…] Ἂν καὶ ποτὲ δὲν θὰ τὸ ὁμολογοῦσε δημόσια, ἦταν ἀρκετὰ χρόνια ποὺ ὁ Λιὲφ Νταβίντοβιτς εἶχε ἀρχίσει νὰ μετανιώνει γιὰ τὶς στιγμὲς πού, ἀπὸ τὸν θῶκο τῆς ἐξουσίας, εἶχε ἐπιτρέψει νὰ κυριαρχήσει μέσα του ἡ γοητεία τῆς δύναμης, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τοὺς ἐπιδιωκόμενους σκοπούς. Ἡ σωτήρια στρατιωτικοποίηση τῶν σιδηροδρομικῶν συνδικάτων, τὴ στιγμὴ ποὺ ἡ τύχη τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἐξαρτιόταν ἀπὸ τὶς ἀτμομηχανὲς ποὺ βρίσκονταν σταματημένες σὲ κάθε γραμμὴ τῆς χώρας, τώρα τοῦ φαινόταν ὑπερβολική, ἀκόμα κι ἂν στὴν ἐπιτυχία ἐκείνου τοῦ μέτρου εἶχε ἐναποτεθεῖ ἡ μοίρα τῆς Ἐπανάστασης. Ἤξερε πιὰ πὼς ποτὲ δὲν θὰ μποροῦσε νὰ συγχωρήσει στὸν ἑαυτό του τὴν ἀπόπειρα νὰ ἐφαρμοστοῦν τὰ ἴδια μέτρα ἐξαναγκασμοῦ καὶ στὴ μεταπολεμικὴ ἀνοικοδόμηση, ὅταν ἔγινε προφανὲς ὅτι ἡ χώρα βρισκόταν στὸ χεῖλος τῆς ἀποσύνθεσης καὶ ὅτι δὲν ἦταν δυνατὸν νὰ πείσει κανεὶς κάποιους ἀπογοητευμένους ἐργάτες χωρὶς νὰ ἐφαρμόσει σ’ αὐτοὺς τέτοια σκληρὰ μέτρα. Κουβαλοῦσε στὴν πλάτη του τὴν εὐθύνη ὅτι εἶχε ἀντικαταστήσει συνδικαλιστὲς ἡγέτες, ὅτι εἶχε σβήσει τὴ δημοκρατία στὶς ἐργατικὲς ὀργανώσεις καὶ εἶχε συμβάλει στὸ νὰ μετατραποῦν στὶς ἄμορφες ὀντότητες τὶς ὁποῖες τώρα χρησιμοποιοῦσαν κατὰ βούληση οἱ σταλινικοὶ γραφειοκράτες γιὰ νὰ παγιώσουν τὴν ἡγεμονία τους. Κι αὐτός, ὡς κομμάτι τοῦ μηχανισμοῦ ἐξουσίας, εἶχε ἐξίσου συμβάλει στὴ δολοφονία τῆς δημοκρατίας τὴν ὁποία τώρα, ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς Ἀντιπολίτευσης διεκδικοῦσε. […]

Ἤξερε ὅτι, ἂν τὸν Μάρτιο τοῦ 1921 οἱ μπολσεβίκοι εἶχαν ἐπιτρέψει ἐλεύθερες ἐκλογές, πιθανότατα θὰ εἶχαν χάσει τὴν ἐξουσία. Ἡ μαρξιστικὴ θεωρία, ποὺ ὁ Λένιν κι αὐτὸς χρησιμποποιοῦσαν γιὰ νὰ δίνουν κύρος σὲ ὅλες τους τὶς ἀποφάσεις, ποτὲ δὲν εἶχε ἀντιμετωπίσει τὴν περίπτωση ποὺ οἱ κομμουνιστές, ὄντας στὴν ἐξουσία, μπορεῖ νὰ ἔχαναν τὴν στήριξη τῶν ἐργατῶν. Γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ τὸν θρίαμβο τοῦ Ὀκτώβρη, ἔπρεπε νὰ ἀναρωτηθοῦν (ἀναρωτηθήκαμε ἄραγε καμιὰ φορὰ γι’ αὐτό; θὰ τοῦ ἐξομολογιόταν ἡ Ναταλία Σεντόβα) ἂν ἦταν σωστὸ νὰ ἐγκαθιδρύσουν τὸν σοσιαλισμὸ ἐναντίον ἢ ἐρήμην τῆς βούλησης τῆς πλειοψηφίας. Ἡ δικτατορία τοῦ προλεταριάτου θὰ ἐξάλειφε τὶς ἐκμεταλλεύτριες τάξεις, ὡστόσο θὰ ἔπρεπε ἄραγε νὰ καταστέλλει καὶ τοὺς ἐργάτες;Τὸ δίλημμα εἶχε γίνει δραματικὸ καὶ μανιχαϊστικό: δὲν ἦταν δυνατὸν νὰ ἐπιτραπεῖ ἡ ἔκφραση τῆς λαϊκῆς βούλησης, γιατὶ θὰ μποροῦσε νὰ ἀναστρέψει τὴν ἴδια τὴ διαδικασία. Ὅμως ἡ κατάπνιξη αὐτῆς τῆς βούλησης στεροῦσε ἀπὸ τὴν κυβέρνηση τῶν μπολσεβίκων τὴν οὐσιαστική της νομιμοποίηση: ὅταν ἔφτασε ἡ στιγμὴ ποὺ οἱ μάζες ἔπαψαν νὰ πιστεύουν, ἐπικράτησε ἡ ἀναγκαιότητα νὰ τὶς κάνουν νὰ πιστέψουν διὰ τῆς βίας. Καὶ ἀφάρμοσαν τὴ βία. Στὴν Κρονστάνδη -ὁ Λιὲφ Νταβίντοβιτς τὸ ἤξερε καλὰ αὐτό- ἡ Ἐπανάσταση εἶχε ἀρχίσει νὰ τρώει τὰ παιδιά της καὶ σὲ αὐτὸν εἶχε λάχει ὁ θλιβερὸς κλῆρος νὰ εἶναι ἐκεῖνος ποὺ ἔδωσε τὴ διαταγὴ νὰ ξεκινήσει τὸ συμπόσιο. […]

Λεονάρδο Παδούρα, Ὁ ἄνθρωπος ποὺ ἀγαποῦσε τὰ σκυλιά, μτφρ. Κώστας Ἀθανασίου, ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα 2009

   

ἡ ἔκπτωση τῆς τέχνης στὴν Ἐκκλησία

Θεόδωρος Ράλλης

[…] Στὴν ἀρχιτεκτονικὴ ἔκφραση τῆς Ἐκκλησίας ἡ ἔκπτωση εἶναι ἴσως ἡ χειρότερη καὶ ὀδυνηρότερη ἀπ’ ὅλες τὶς ἄλλες. Εἶναι πράγματι ὀδυνηρὸ νὰ βλέπει κανεὶς μὲ τὶ λειτουργικὰ ἀντικείμενα κάνει τὴ λειτουργία της ἡ Ἐκκλησία σήμερα. Ἀπὸ τὶ νὰ ξεκινήσεις; Ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ κτίσμα; Ἀπὸ τὴν εἰκονογράφηση, τὰ μανουάλια, τα καντήλια; Καὶ τὶ νὰ κοιτάξεις μέσα στὸν ναὸ ποὺ δὲν εἶναι περίπου πανομοιότυπο μὲ ὅ,τι βρίσκεις στὰ super-markets. Ἐνὼ ἡ Ἐκκλησία παλαιότερα ἦταν αὐτὴ ποὺ μάθαινε στὸν ἄνθρωπο τὴν ἑνωτικὴ ἀξία τῶν πραγμάτων καὶ τῶν ἀντικειμένων καὶ τὴν ἀναφορά τους στὸ Ἕνα, στὴν ἐποχή μας συμπαρατάχθηκε τελείως μὲ τὸ πνεῦμα ἐκεῖνο ποὺ θεωρεῖ τὰ ἀντικείμενα μόνο στὴ χρηστική τους διάσταση. Δηλαδὴ δὲν ἔχει σημασία τὶ εἶναι τὸ καντήλι ποὺ ἀνάβω, τὶ εἶναι τὸ μανουάλι, τὶ εἶναι ἡ εἰκόνα ποὺ βλέπω. Σημασία ἔχει ὅτι πρέπει νὰ ὑπάρχει μία εἰκόνα κι ἕνα καντήλι πρὸς χρήσιν… Λοιπόν, ὅταν ἡ ἴδια ἡ Ἐκκλησία κινεῖται ἰδεοκρατικά, κάνει μιὰ πάλη ἰδεῶν, ὅταν δὲν ἐκφράζεται μέσα ἀπὸ αἰσθήσεις, μέσα ἀπὸ τὴν τέχνη, ἀλλὰ μὲ ἰδέες, ὅταν καὶ οἱ πιὸ βιωματικὲς παραδοσιακὲς λέξεις ἔχουν πιὰ χάσει τὴ σημασία τους, διότι κι αὐτὲς τὶς μεταχειριζόμαστε μὲ ἰδεοκρατικὸ περιεχόμενο, ὅταν ἡ Ἐκκλησία ἔχει χάσει τὴν τέχνη, τὶ μένει; Εἶναι δυνατὸν νὰ μιλήσει ἡ Ὀρθοδοξία χωρὶς τέχνη; […]

Ἀνδρέα Φωκᾶ, Ἡ χαμένη ἑνότητα τῶν πραγμάτων, ἐκδ. Ἁρμός, Ἀθήνα 2001