Τετάρτη 28 Μαΐου 2014

Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος γιὰ τὴν ἐκμετάλλευση

Τάσος Μαντζαβίνος
Ἐκείνους (ἐννοῶ τοὺς γαιοκτήμονες), που νομίζονται δα πιὸ δίκαιοι. Αὐτοὺς ποὺ κατέχουν τὴ γῆ καὶ καρπώνονται τὸν πλοῦτο της. Τίποτε πιὸ ἄδικο ἀπ’ αὐτοὺς δὲν ὑπάρχει. Ἂν ἐξετάσει κανένας πῶς μεταχειρίζονται τοὺς ἄθλιους καὶ δυστυχισμένους γεωργούς, θὰ τοὺς εὕρει πιὸ σκληροὺς καὶ ἀπὸ τοὺς βαρβάρους. Γιατὶ σ’ αὐτοὺς ποὺ λειώνουν ἀπὸ τὴν πεῖνα καὶ κοπιάζουν ὁλόκληρη τὴ ζωή τους καὶ δουλειὲς ἀτέλειωτες καὶ ἀνυπόφορες ἐπιβάλλουν καὶ τοὺς φορτώνουν μὲ ὑπηρεσίες κοπιαστικές. Σὰν ὄνους καὶ ἡμίονους ἢ μᾶλλον σὰν λιθάρια χρησιμοποιοῦν τὰ σώματά τους καὶ δὲν τοὺς ἀφήνουν οὔτε μιᾶς στιγμῆς ἀνάσα. Καὶ εἴτε δίνει ἡ γὴ εἰσόδημα εἴτε ὄχι, ὅμοια τοὺς βασανίζουν καὶ δὲν τοὺς δείχνουν καμιὰ συγκατάβαση. Δὲν ὑπάρχει τίποτα χειρότερο ἀπ’ αὐτό· νὰ κοπιάσεις ὁλόκληρο τὸ χειμώνα, ν’ ἀφανιστεῖς ἀπὸ τὰ κρύα, τὴ βροχὴ καὶ τὶς ἀγρυπνίες καὶ νὰ φύγεις στὸ τέλος μὲ ἄδεια χέρια καὶ νά ’σαι καὶ χρεωμένος. Ἀπὸ τὴν πεῖνα αὐτὴ καὶ τὴν ἀποτυχία νὰ σὲ τρομάζουν περισσότερο τὰ βάσανα τῶν ἐπιστατῶν καὶ τὰ τραβήγματα καὶ τὰ δικαστήρια καὶ οἱ ἀναπόφευκτες ἀγγαρεῖες. Πῶς νὰ ἀναφέρει κανένας καὶ τὴν ἐκμετάλλευση ποὺ τοὺς κάνουν καὶ τὶς ἀπάτες μὲ τὶς ὁποῖες τοὺς ἐξαπατοῦν; Μὲ τοὺς κόπους καὶ τοὺς ἱδρῶτες τους γεμίζουν ἀλώνια ἀλλὰ δὲν ἀφήνουν νὰ πάρουν κι ἐκεῖνοι μιὰ μικρὴ ποσότητα…Ἐπινοοῦν καινούργιους ὅρους τοκισμοῦ, ποὺ δὲν τοὺς παραδέχονται οὔτε οἱ ἑλληνικοὶ νόμοι καὶ κάνουν γιὰ τὰ δάνεια γραμμάτια καταραμένα.    


Μητροπολίτη Διονυσίου, Πατερικὸ Κυριακοδρόμιο

Παρασκευή 23 Μαΐου 2014

ὁ ἡγούμενος κι ὁ ἀντάρτης

ἔργο τοῦ Τάσσου
Τὸ βράδυ ἐκεῖνο τῆς παραμονῆς τῶν Ἀπόκρεω τοῦ ’43, σίγουρα ἡ προσευχή μας εἰσακούστηκε. Ὁ πατέρας μου, παπὰς τοῦ φτωχοῦ χωριοῦ, καὶ ’μεῖς τὰ τέσσερα παιδιά του, περιμέναμε τὸ αποκριάτικο δεῖπνο, ποὺ σιγοέβραζε στὴ χύτρα: ἄγρια ραδίκια. Ὁ πατέρας μᾶς ἔλεγε ἱστορίες γιὰ τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, προσπαθώντας ἔτσι νὰ μᾶς κάνει νὰ ξεχάσουμε τὴν πείνα. Κάποια στιγμή, μᾶς εἶπε νὰ κλείσουμε τὰ μάτια καὶ νὰ παρακαλέσουμε τὸ Θεὸ νὰ μᾶς θυμηθεῖ τὶς δύσκολες ἐκεῖνες ὦρες.
Τότε χτύπησε ἡ πόρτα μας. Ὁ μπιστικὸς τοῦ μοναστηριοῦ, ὁ Γεράσιμος, ἐντολοδόχος τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ ἡγούμενου, πλήρης μεμψιμοιριῶν ποὺ ἀναγκάστηκε νὰ κατέβει βραδιάτικα ἀπὸ τὸ βουνό, ἔφερνε ἕνα ὁλόκληρο ἀρνί!
-Ὁ ἡγούμενος, εἶπε, σᾶς τὸ στέλνει γιὰ νὰ κάνετε κι ἐσεῖς Ἀποκριές!
Ἀναχωρήσαντος τοῦ Γεράσιμου, μᾶς ἀπέσπασε ἀπὸ τὴν ἄλαλη θέαση τοῦ πράγματος, καὶ μᾶς ὁδήγησε στὸ εἰκονοστάσι, ὅπου εὐχαριοστήσαμε τὸ Θεό, ψάλλοντας ὅσους ὕμνους εἴχαμε μάθει ὣς τότε. Κοιμηθήκαμε μὲ τὴν καρδιὰ πλημμυρισμένη ἀπὸ εὐγνωμοσύνη καὶ ἀπορίες γιὰ τὴν ἀπρόσμενη, σύμφωνα μὲ ὅσως εἴχαμε πείρα, χειρονομία τοῦ εὐλογημένου ἡγούμενου.
Τὴν ἑπομένη, μὲ τὴν πείνα κορεσμένη, ἀνεβήκαμε ὅλοι μαζὶ στὸ βουνὸ γιὰ νὰ φιλήσουμε τὸ χέρι τοῦ φιλάνθρωπου γέροντα. Στὸ ναὸ τῆς Μονῆς ἐτελέσαμε Παράκληση, ὅλοι γονατιστοί, καὶ ὁ πατέρας, καλλίφωνος φύσει, ἀλλὰ καὶ ἐν εὐφορία ἐκ τοῦ φημισμένου οἴνου τῆς Μονῆς ποὺ τὸν ἐκέρασε ὁ ἡγούμενος, ἔκανε προσευχὴ ὑπὲρ μακροημερεύσεως τοῦ εὐγεργέτη μας, εὐφορίας τῶν καρπῶν τῆς γῆς τοῦ μονασρτηριοῦ καὶ πολλαπλασιασμοῦ τῶν κτηνῶν· κυρίως δὲ τῶν κτηνῶν…
Ξάφνου, ὁ ἡγούμενος, σὲ πλήρη ἀμηχανία, διέκοψε τὸν ἀδολεσχούντα πατέρα καὶ τοῦ εἶπε μὲ συντριβή:
-Σταμάτα, βρὲ παπα-Ἀχιλλέα, νὰ χαρεῖς. Δὲν πρέπει νὰ μὲ εὐγνωμονεῖς, καὶ ὁ Θεὸς ἂς μὲ συγχωρέσει. Δὲν ἦταν δική  μου ἰδέα νὰ στείλω τὸ ἀρνί. Ὁ Θεός, γιὰ νὰ μὲ τιμωρήσει γιὰ τὶς ἁμαρτίες μου, ἐπέτρεψε σ’ αὐτὸν τὸν τρισκατάρατο τὸν Φουρτούνα, ξέρεις τὸν ἄθεο κομμουνιστή, μαζὶ μὲ τοὺς συντρόφους του, εἰκοσιπέντε ἄτομα, καὶ κατέλαβαν μὲ τὸ ἔτσι θέλω τὸ μοναστηρι ἕνα μήνα τώρα. Ἔτρωγαν καὶ ἔπιναν γιὰ νὰ πάρουν δύναμη, λέει, νὰ συνεχίσουν τὸν ἀγώνα. Χτὲς τὸ μεσημέρι, πάνω στὸ τραπέζι, δὲν ἄντεξα νὰ τοὺς βλέπω νὰ τρῶνε καὶ νὰ μπεκρουλιάζουν καὶ εἶπα μὲ ἀγανάκτηση στὸ Φουρτούνα:
-Ἐσεῖς τρῶτε καὶ πίνετε, ἐνῶ οἱ φτωχοὶ πεινᾶνε. Ἔτσι ἀγωνίζεστε ἐσεῖς γιὰ τὸ λαό;
Τὶ ἤθελα κι ἄνοιξα κουβέντα; Ὁ ἄθεος ληστὴς μοῦ ἀπάντησε χλευαστικά:
-Ξέρεις τὶ εἶναι αὔριο ἡγούμενε;
-Ἡ Κυριακὴ τῶν Ἀπόκρεω, τοῦ ἀποκρίθηκα.
-Καὶ ξέρεις γιατὶ τὴ λένε ἔτσι;
-Γιατὶ εἶναι ἡ τελευταία ἡμέρα πρὸ τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, ποὺ ἡ Ἁγία μας Ἐκκλησία ἐπιτρέπει τὴν βρώσιν κρέατος, ἀπάντησα.
-Ξέρεις μήπως, μοῦ ξαναλέει, πόσοι εἶναι οἱ παπάδες τοῦ νησιοῦ;
-Δεκατέσσαρες, λέω.
-Ἀναρωτήθηκες ἂν αὐτοὶ οἱ παπάδες ἔχουν νὰ φάνε κρέας τὶς ἀπόκριες; μοῦ λέει.
Καὶ μὲ διέταξε νὰ σφάξω ἀμέσως δεκατέσσερα ἀρνιὰ καὶ νὰ σᾶς τὰ στείλω. Τὶ νὰ κάνω ποὺ φοβόμουν πὼς θὰ μὲ σκότωνε ὁ ἀδίστακτος; Ἔβαλα λοιπὸν τὸν Γεράσιμο καὶ ἔσφαξε τὰ ἀρνιά, βοήθησαν κι αὐτοὶ ποὺ ἤξεραν καλὰ ἀπὸ σφαξίματα, καὶ ἔτσι φάγατε καὶ σεῖς ἀρνί.
Ὁ πατέρας, γονατισμένος ἀκόμα, δὲν ἤξερε ἂν ἔπρεπε νὰ συνεχίσει τὴν προσευχή, καὶ γιὰ ποιὸν νὰ εὐχηθεῖ…

Γιάννης Σούκης, Ἡ ὄνος τοῦ Βαλαάμ, μιὰ παιδικὴ ἐμπειρία ἀπὸ τὸν καιρὸ τῆς κατοχῆς, περ. Σύναξη, τ. 9, 1984


Σάββατο 17 Μαΐου 2014

μαθαίνοντας τὴ λευτεριὰ

Κ. Μπαλάφας
Στὶς περιοχὲς ποὺ ἀπελευθέρωνε ὁ ΕΛΑΣ, τὰ δύο τρίτα τῆς χώρας, ὁ λαὸς ἔπαιρνε τὴν ἐξουσία στὰ χέρια του. Γιὰ πρώτη φορὰ στὴ νεώτερη ἱστορία μας λειτουργοῦσε ἡ ἄμεση δημοκρατία, μὲ πολλὲς ἐλλείψεις, περισσότερες ἀτέλειες καὶ μεγάλα λάθη. Ἀλλὰ τότε μάθαινε ὁ λαὸς νὰ ζεῖ ἐλεύθερος!...


ἀρχιμ. Γερμανὸς Κ. Δημᾶκος, Στὸ βουνό, μὲ τὸν Σταυρό, κοντὰ στὸν Ἄρη, Τρίκαλα-Ἀθήνα 2005

Τρίτη 13 Μαΐου 2014

Ἕλληνες καὶ κράτος

Γιάννης Τσαρούχης

Ἡ ἑλληνικὴ πόλις δὲν εἶναι «Κράτος» μὲ τὴ σύγχρονη ἔννοια τοῦ ὅρου. Ἡ ἴδια ἡ λέξη «Κράτος» δὲν ὑπάρχει στὰ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ (ἔχει σημασία ἀπ’ αὐτὴν τὴν ἄποψη τὸ ὅτι οἱ Νεοέλληνες ἔπρεπε νὰ ἐπινοήσουν μιὰ λέξη γι’ αὐτὸ τὸ καινούργιο πρᾶγμα καὶ κατέφυγαν στὸ κράτος, ποὺ σημαίνει καθαρὴ δύναμη). Ἡ Πολιτεία (στὸν τίτλο τοῦ βιβλίου τοῦ Πλάτωνος, παραδείγματος χάρη) δὲν σημαίνει der Staat [τὸ κράτος], ὅπως στὴν κλασικὴ γερμανικὴ μετάφραση, (τὸ λατινικὸ respuplica [Δημόσιο, Δημοκρατία] εἶναι λιγότερο sinnwidring [βλαβερὸ τοῦ νοήματος], ἀλλὰ κατονομάζει συγχρόνως τὴν πολιτικὴ θέσμιση/σύσταση καὶ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἀσχολεῖται ὁ λαὸς μὲ τὶς κοινὲς ὑποθέσεις. Τὸ ὅτι ἐπμένουν νὰ μεταφράζουν τὸν τίτλο τῆς πραγματείας τοῦ Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων πολιτεία μὲ τὸ «σύνταγμα τῶν Ἀθηνῶν» ἀποτελεῖ ντροπὴ γιὰ τὴ σύγχρονη φιλολογία: Εἶναι συγχρόνως κατάφωρο γλωσσικὸ λάθος καὶ ἀνεξήγητο σημάδι ἄγνοιας ἢ μὴ κατανόησης ἐκ μέρους ἀνθρώπων πολὺ εὐρυμαθῶν.Ὁ Ἀριστοτέλης ἔγραψε τὸ Σύνταγμα τῶν Ἀθηναίων. Ο Θουκυδίδης εἶναι ἀπόλυτα ρητὸς σ’ αὐτὸ τὸ θέμα: Ἄνδρες γὰρ πόλις, «ἐπειδὴ ἡ πόλις εἶναι οἱ ἄνδρες» […]
Ἡ ἰδέα ἑνὸς «Κράτους», δηλαδὴ ἑνὸς θεσμοῦ διακεκριμένου καὶ χωρισμένου ἀπὸ τὸ σῶμα τῶν πολιτῶν, ἦταν ἀδιανόητη γιὰ ἕναν Ἕλληνα.


Κορνήλιος Καστοριάδης, Ἡ Ἑλληνικὴ πόλις καὶ ἡ δημιουργία τῆς Δημοκρατίας 

Τετάρτη 7 Μαΐου 2014

ἡ ἀναπηρία τῆς ἀριστερᾶς

Ἀλέξης Ἀκριθάκης (μικτὴ τεχνικὴ)
[…] Τὸ πρόβλημα τῆς Ἀριστερᾶς εἶναι ἰδίως –καὶ ὄχι, βέβαια, ἀποκλειστικά- ἕνα πρόβλημα πολιτιστικό, πρόβλημα ἐκδημοκρατισμοῦ ὄχι μόνο κάποιων θεσμῶν τῆς διοργάνωσής της, ἢ τῆς κοινωνικῆς διοργάνωσης γενικότερα, ἀλλὰ πρόβλημα τοῦ πιὸ οὐσιαστικοῦ ἐκδημοκρατισμοῦ ποὺ εἶναι ἡ συμμετοχικὴ ζωή, ἡ ὡς πρόσωπο –καὶ ὄχι ὡς ἄτομο- στάση καὶ Πράξη ζωῆς, στραμμένη πρὸς τὸν Ἄλλο καὶ τὸν συλλογικὸ Ἄλλο, ἡ ἐρωτικὴ βίωση καὶ Πράξη τῆς ζωῆς, ἡ ὑπέρβαση ἔτσι τῆς διπλῆς ἀλλοτρίωσης ποὺ προκαλεῖ τὸ μεταπρατικὸ σύστημα μέσα ἀπὸ τὴ συμπύκνωση τῆς ἐπαναστατικῆς θέλησης τῶν λαϊκῶν μαζῶν, μέσα ἀπὸ τὴ διοργάνωση τοῦ ἐπαναστατικοῦ τους ὀνείρου. Καὶ εἶναι ἕνα πρόβλημα ποὺ δὲ λύνεται παρὰ ἀργόσυρτα μέσα ἀπὸ διαδικασίες, ὡστόσο, ποὺ πρέπει ἀπὸ ἐδῶ καὶ ἀπὸ τώρα νὰ γίνουν συστατικὸ μέρος τῆς τακτικῆς γιὰ τὴν ἀντιιμπεριαλιστικὴ συσπείρωση, τὴν ἐθνικολαϊκὴ συμπαράταξη, τὴν πάλη γιὰ μιὰ πραγματικὴ Ἀλλαγὴ ποὺ δὲν μπορεῖ παρὰ στρατηγικὰ νὰ στοχεύει σὲ μιὰ ὁλικὴ Ἀλλαγή.
Μεγάλο μέρος τῆς Ἀριστερᾶς ἀδυνατεῖ νὰ προχωρήσει σὲ ἕνα κριτικὸ πλησίασμα τῆς λαϊκῆς συμβολικῆς, τῆς συμβολικῆς ποὺ ἐκφράστηκε μὲ τὸ βασικὸ προφιλοσοφικὸ τρόπο στὴ γλῶσσα τῆς παράδοσης, ἀπορρίπτοντας ἔτσι κατ’ ἀναλογία, καὶ τὴ βασικὴ θέση τοῦ Κὰρλ Μὰρξ ὡς πρὸς τὴ «σύνοψη αυτὴ τῆς ὣς τότε παραγμένης σκέψης», τὴ σύνοψη τοῦ παραδομένου Λόγου, γιὰ τὴν ἀνάγκη κριτικῆς ἀνάγνωσης αὐτῆς τῆς «σύνοψης» ποὺ εἶναι ὁ στοχασμὸς τοῦ Χέγκελ. Μεγάλο μέρος τῆς Ἀριστερᾶς δὲν ἔχει μιὰ στάση –καὶ μιὰ Πράξη- ζωῆς «προσώπου», φέρεται ὡς ἀνέραστος φορέας τοῦ οἰκονομισμοῦ καὶ τοῦ θετικισμοῦ, πολέμιος κάθε «ἐρωτικῆς» στάσης καὶ Πράξης ζωῆς, κάθε συμμετοχικῆς βίωσης τῆς ζωῆς, ὅπως θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι, γιὰ νὰ γίνεται δραστική, μέσα ἀπὸ τὴ συσσώρευση ἐντός μας τῶν μεγάλων λαϊκῶν καημῶν, τοῦ πόθου, τοῦ ὁράματος τοῦ ἀνθρώπου, νὰ καρπωθεῖ, νὰ ὑποτάξει, νὰ ἐνσαρκώσει κάνοντας Ἐμεῖς τὸ Ἄλλο, τὴ διασκορπισμένη ὕλη τοῦ κόσμου.
Ἡ Ἀριστερὰ μένει κάποτε ἀδύναμη νὰ διασυνδέσει τὶς διεκδικήσεις στὰ ἐπιμέρους τῶν λαϊκῶν μαζῶν μὲ τοὺς μεγάλους ὁραματισμοὺς τῶν μαζῶν. Ἡ διανόηση τῆς Ἀριστερᾶς συχνὰ εἶναι μιὰ διανόηση μικροαστική, ἀτομικιστική, δίχως ταυτότητα, δίχως βιώματα, δίχως κοινωνία μὲ τὸν παραγμένο πλοῦτο, τὸ Λόγο καὶ τὴν Πράξη τόσο τοῦ νοῦ ὅσο καὶ τοῦ πρὶν συλλογικοῦ σώματός μας, δίχως τὴ γνωριμία μὲ τὴν Ἱστορία, τὴ διάρκεια τοῦ συλλογικοῦ σώματός μας. […]


Κωστῆ Μοσκώφ, Ἡ διοργάνωση τοῦ ἐπαναστατικοῦ μας ὀνείρου, ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα 1987

Πέμπτη 1 Μαΐου 2014

Π. Κροπότκιν - ἡ θρησκεία τῆς ἐποχῆς


Τὶ ὠφελεῖς, πολλοὺς πτωχοὺς ποιῶν, καὶ ἕνα παραμυθούμενος;
(PG 46, 445 Β)
Ἕκαστος περιεργαζέσθω τοὺς γείτονας. Μὴ ἀφῇς παρ’ ἄλλον θεραπευθῆναι τὸν ἐγγύς σου.
 (PG 46, 457 D)

Ἁγιος Γρηγόριος Νύσσης, Κατὰ τοκιζόντων



Ἡ ἀπορρόφηση ὅλων τῶν κοινωνικῶν λειτουργιῶν ἀπὸ τὸ κράτος εὐνόησε τὴν ἀνάπτυξη ἑνὸς ἀχαλίνωτου, στενόμυαλου ἀτομικισμοῦ. Καθὼς αὐξάνονταν οἱ ὑποχρεώσεις τῶν πολιτῶν ἀπέναντι στὸ κράτος, ἀνάλογα μειώνονταν οἱ ὑποχρεώσεις ποὺ εἶχαν ὁ ἕνας ἀπέναντι στὸν ἄλλο. Στὸ πλαίσιο τῆς συντεχνίας –καὶ στὸ Μεσαίωνα ὅλοι ἀνῆκαν σὲ μιὰ συντεχνία ἢ ἀδελφότητα- δύο ἀδελφοὶ ὄφειλαν νὰ προσέχουν, ὁ καθένας μὲ τὴ σειρά του, ἕναν ἄλλο ἄρρωστο ἀδελφό· στὶς μέρες μας ἀρκεῖ νὰ δώσουμε στὸ γείτονά μας τὴ διεύθυνση τοῦ πλησιέστερου πτωχοκομείου. Στὶς κοινωνίες τῶν βαρβάρων, ἂν παρακολουθοῦσες τὴ μάχη μεταξὺ δύο ἀνθρώπων ποὺ προέκυψε ἀπὸ διαφωνία τους χωρὶς νὰ παρέμβεις γιὰ νὰ τὴ σταματήσεις, ἀντιμετωπιζόσουν κι ἐσὺ ὡς δολοφόνος. Ἀλλά, σύμφωνα μὲ τὴ θεωρία τοῦ κράτους ὡς προστάτη τῶν πάντων, ὁ παρατηρητὴς δὲν χρειάζεται νὰ παρεμβαίνει. Κι ἐνῶ στὴ βαρβαρικὴ γῆ τῶν Ὀτεντότων θεωρεῖται σκάνδαλο νὰ φᾶς προτοῦ φωνάξεις τρεῖς φορὲς γιὰ νὰ διαπιστώσεις ἂν ὑπάρχει κάποιος ποὺ θέλει νὰ μοιραστεῖ τὸ γεῦμα σου, τὸ μόνο ποὺ πρέπει νὰ κάνει στὶς μέρες μας ὁ ἀξισέβαστος πολίτης εἶναι νὰ πληρώνει τὸ φόρο ὑπὲρ τῶν ἀπόρων καὶ νὰ ἀφήσει αὐτοὺς ποὺ πεθαίνουν ἀπὸ τὴν πεῖνα νὰ πεθάνουν ἀπὸ τὴν πεῖνα. Τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ἡ θεωρία ποὺ ὑποστηρίζει ὅτι οἱ ἄνθρωποι μποροῦν, καὶ ὀφείλουν, νὰ ἀναζητοῦν τὴ δική τους εὐτυχία χωρὶς νὰ ὑπολογίζουν τὶς ἀνάγκες τῶν ἄλλων ἀνθρώπων νὰ ἐπικρατεῖ θριαμβευτικὰ παντοῦ- στὸ δίκαιο, στὴν ἐπιστήμη, στὴ θρησκεία. Αὐτὴ εἶναι ἡ θρησκεία τῆς ἐποχῆς, καὶ ἡ ἀμφισβήτηση τῆς παντοδυναμίας της εἶναι μιὰ ἐπικίνδυνη οὐτοπία. Ἡ ἐπιστήμη διακηρύσσει ὅτι ὁ πόλεμος τοῦ ἑνὸς ἐναντίον ὅλων εἶναι ὁ νόμος τῆς φύσης καὶ τῶν ἀνθρώπινων κοινωνιῶν. Ἡ βιολογία ἀποδίδει τὴν ἐξέλιξη τοῦ ζωικοῦ κόσμου σ’ αὐτὸ τὸν πόλεμο. Ἡ ἱστορία ἐπιστρατεύει ἀνάλογη ἐπιχειρηματολογία· καὶ οἱ οἰκονομολόγοι, μὲ τὴν ἀφελῆ τους ἄγνοια, ἐντοπίζουν τὴν πρόοδο τῆς σύγχρονης βιομηχανίας καὶ μηχανικῆς στὶς «καταπληκτικὲς» ἐπιδράσεις τῆς ἴδιας ἀρχῆς. Τὸ ἴδιο τὸ θρησκευτικὸ κήρυγμα προάγει μιὰ θρησκεία ἀτομικιστική, ποὺ τὴ μετριάζουν κάπως οἱ φιλανθρωπικὲς σχέσεις μὲ τὸν διπλανό μας, ίδίως τὶς Κυριακές. «Πρακτικοὶ» ἄνθρωποι καὶ θεωρητικοί, ἐπιστήμονες καὶ ἱεροκήρυκες, νομικοὶ καὶ πολιτικοί, ὅλοι συμφωνοῦν σὲ ἕνα πρᾶγμα - ὅτι καὶ οἱ σκληρότερες ἐκδηλώσεις τοῦ ἀτομικισμοῦ μποροῦν νὰ ἀμβλυνθοῦν λίγο πολὺ ἀπὸ τὴ φιλανθρωπία, καὶ ὅτι αὐτὴ εἶναι μόνη σίγουρη βάση διατήρησης τῆς κοινωνίας καὶ τῆς προόδου ποὺ μέχρι τώρα ἔχει συντελεστεῖ.

Πιὸτρ Κροπότκιν, Ἀλληλοβοήθεια, ἕνας παράγοντας τῆς ἐξέλιξης, μτφρ. Εὐμορφία Στεφανοπούλου, ἐκδ. Καστανιώτη