Οἱ ἐκκλησιαστικὲς δομὲς ἐξουσίας ποὺ ἐπέκρινε ὁ Μπακούνιν λειτουργοῦσαν
μὲ ἕναν πολὺ καταπιεστικὸ καί, μποροῦμε νὰ προσθέσουμε, ἀντιχριστιανικὸ τρόπο. Ὑπὸ
αὐτὴ τὴν ἔννοια, οἱ ἀξίες ποὺ βρίσκονται στὸν πυρήνα τῆς κριτικῆς τοῦ Μπακούνιν
(συμπεριλαμβανομένης ἀκόμη καὶ τῆς ἔννοιας τῆς εἐξέγερσης, ἐφόσον εἶναι μὴ
βίαιη), ἂν καὶ τυπικὰ ἀντιθρησκευτικές, ἐμφανίζονται στὴν πραγματικότητα ὡς
κάτι γιὰ τὸ ὁποῖο οἱ Χριστιανοὶ μποροῦν καί, νομίζω, θὰ ἔπρεπε νὰ νιώθουν μεγάλη
οἰκειότητα ὑπὸ τὶς ἴδιες ἢ παρόμοιες συνθῆκες. […] Λόγω τοῦ κοινωνικοῦ πλαισίου
ἀπὸ τὸ ὁποῖο προῆλθε ὁ Μπακούνιν, ἡ ἐξέγερσή του ἐνάντια στὸ κράτος καὶ τὶς
θρησκευτικὲς ἀρχὲς καὶ ἡ ἐπίθεσή του ἐνάντια στὴν πίστη στὸ ὄνομα τῆς
ἐλευθερίας, τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς ὀρθολογικότητας ἐμφανίζονται μὲ διαφορετικὸ
φῶς. Ὅλα αὐτά, ὡστόσο, δύσκολα ἀποτελοῦν κριτικὴ στὸν Χριστιανισμό. Στὴν
πραγματικότητα, ἂν ὁ Μπακούνιν εἶχε ἐνδιαφερθεῖ γιὰ τὴ χριστιανικὴ παράδοση καὶ
εἶχε τὴν ὑπομονὴ νὰ ἐρευνήσει τὴ θεολογία ἀπὸ πιὸ κοντά, θὰ μποροῦσε νὰ εἶχε ἐκτιμήσει
κάποιες ἀπὸ τὶς ἀξίες καὶ τὶς ἰδέες τῆς χριστιανικῆς παράδοσης - ἀξίες καὶ
ἰδέες ποὺ εἶναι πολὺ συμβατὲς μὲ τὰ κύρια στοιχεῖα τοῦ δικοῦ του ἐπιχειρήματος,
ὅπως ἡ ἀγάπη τῆς ἐλευθερίας. Δεδομένου τοῦ ἱστορικοῦ πλαισίου καὶ τοῦ τρόπου
λειτουργίας τῶν ἐκκλησιαστικῶν δομῶν στὴν ὕστερη Ρωσικὴ Αὐτοκρατορία, ἡ
ἐξέγερση ἐναντίον τους ἦταν μιὰ οὐσιαστικὴ θέση ποὺ μποροῦσαν νὰ υἱοθετήσουν
τόσο οἱ ἄπιστοι ἀναρχικοὶ ὅσο καὶ οἱ πιστοὶ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί. Κάποιος θὰ
πρέπει πάντα νὰ ἔχει κατὰ νοῦ ὅτι οἱ περισσότερες ἀπὸ τὶς ἱστορικὲς ἐκδηλώσεις
τοῦ Χριστιανισμοῦ σπάνια ἔχουν βοηθήσει στὴν προσπάθεια ἑνὸς ἀτόμου νὰ
ἀγκαλιάσει καὶ νὰ κατανοήσει τὸν Χριστιανισμό. Ἂν κάποιος ἐπιδιώκει εἰλικρινὰ τὴν
ἐλευθερία, ἐνῶ ταυτόχρονα ἐξετάζει τὶς ἱστορικὲς καὶ θεσμικὲς ἐκδηλώσεις τοῦ
Χριστιανισμοῦ, μπορεῖ εὔκολα νὰ καταλήξει στὸν ἀθεϊσμὸ - καὶ αὐτὸ ἔχει συμβεῖ
συχνά. Ὡστόσο, τὸ νὰ ἀπορρίπτει κανεῖς τὸν Χριστιανισμὸ λόγω καταπιεστικῶν
ἐκκλησιαστικῶν καὶ πολιτικῶν δομῶν ἐξουσίας – δομῶν ποὺ ἀποκλίνουν ἔντονα ἀπὸ τὸν
Χριστιανισμὸ - μοῦ φαίνεται ἐξίσου λογικὸ μὲ τὸ νὰ ἀπορρίπτει κανεῖς τὶς
ἀριστερὲς ἰδέες ἐπειδὴ ὑπῆρχε ὁ Στάλιν καὶ ὑπῆρχαν οἱ Μπολσεβίκοι. Εἶναι ἡ ἴδια
παράδοξη λογικὴ ποὺ λειτουργεῖ ὅταν οἱ ἄνθρωποι ἀπορρίπτουν τὴ δημοκρατία ὡς
τέτοια ἐπειδὴ ὁρισμένες δυτικὲς χῶρες, μὲ τὸ σύνθημα τῆς «ἐπιβολῆς τῆς
δημοκρατίας», ἐξαπολύουν ἐπιθετικὲς στρατιωτικὲς ἐκστρατεῖες γιὰ νὰ καταλάβουν
ἄλλες χῶρες καὶ νὰ ἐκμεταλλευτοῦν τοὺς ἐνεργειακούς τους πόρους. Σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς
περιπτώσεις, συγκεκριμένες ἰδέες ἀπορρίπτονται λόγω κάποιας αἰτίας πού, στὴν
πραγματικότητα, εἶναι ἀντίθετη μὲ τὴν ἀρχικὴ πρόθεση τῶν ἰδεῶν.
Davor Džalto, Anarchy and the Kingdom of God, From Eschatology to Orthodox Political Theology and Back, New York, 2021
