ἀπὸ τὴ μεταφυσικὴ τοῦ χορτασμοῦ στὴ φυσικὴ τῆς μοιρασιᾶς

Ὁ χορτασμὸς τῶν πεντακισχιλίων εἶναι μιὰ εἰκόνα γιὰ τὴ διαχείριση τοῦ κοινωνικοῦ προβλήματος. Ὁ Χριστὸς δὲν προσεύχεται γιὰ κάποια μαγικὴ λύση. Εὐλογεῖ τὰ ἀπειροελάχιστα τρόφιμα, δηλαδὴ τὰ μεταβάλλει ἀπὸ ὑλικὰ χορτασμοῦ σὲ ὑλικὰ κοινωνίας. Ὁ χορτασμὸς ἔρχεται, ἀκριβῶς ἐπειδὴ ὁ σκοπὸς τῶν λίγων τροφίμων δὲν ἦταν ὁ χορτασμός, ἀλλὰ τὸ μοίρασμα. Ἡ ἀπεύθυνση τοῦ Χριστοῦ στὸν οὐρανὸ δὲν εἶναι μετάθεση τοῦ προβλήματος στὴ μεταφυσική. Εἶναι τὸ ἄνοιγμα τοῦ κόσμου καὶ τῆς ὕλης σὲ μιὰ ἄλλη φυσική, σ' ἕναν σκοπὸ πέραν τῆς χρήσης.

«Ἡ Ἐκκλησία εἶναι στοὺς δρόμους»

 

Ο Φθιώτιδος Συμεών κατά τη χειροθεσία εις πρωτοπρεσβύτερο του π. Χρηστου Ζαρκαδούλα:

«Σε μία ατμόσφαιρα κοινωνικής αδικίας και αποκλεισμού εμφανίζονται δύο επαναστάτες, δύο αναρχικοί, οι οποίοι έτυχε να είναι γιατροί και να είναι επιστήμονες. Τον ένα τον έλεγαν Κοσμά και τον άλλον τον έλεγαν Δαμιανό και έρχονται αυτοί να σπάσουν αυτήν την ανισότητα, έρχονται στους ανθρώπους της εποχής τους και τους λένε: μη στεναχωριέστε αν δεν έχετε λεφτά, μη στεναχωριέστε αν είστε φτωχοί, εμείς είμαστε εδώ για τους φτωχούς, μη στεναχωριέστε αν αισθάνεστε αποκλεισμένοι, δεν είστε αποκλεισμένοι. Είμαστε εμείς εδώ αναργύρως, ανιδιοτελώς, χωρίς αμοιβή μονάχα γιατί αγαπάμε τον άνθρωπο και αγαπάμε τον άνθρωπο, γιατί αγαπάμε τον Θεό και επειδή αγαπάμε το Θεό, αγαπάμε τη δικαιοσύνη και επειδή αγαπάμε τον Θεό, δεν ανεχόμαστε την κοινωνική αδικία και επειδή αγαπάμε το Θεό δεν ανεχόμαστε την κοινωνική ανισότητα. (...) Είναι εφικτή η ισότητα, είναι εφικτή ίση πρόσβαση στα αγαθά, είναι εφικτή η δικαιοσύνη, δεν είναι κάτι ουτοπικό ή κάτι ανέφικτο ή κάτι που ακόμα δεν έχει ωριμάσει, γιατί λείπουν οι συνθήκες ή γιατί φταίνε οι κακοί πολίτες οι οποίοι δεν ήταν όπως έπρεπε ευσυνείδητοι, να εμπνέουν και σήμερα κοινωνικούς εργάτες μέσα στην κοινωνία, οι οποίοι δεν θέλουν να πατούν επί πτωμάτων για να προοδεύουν, οι οποίοι δεν θέλουν να βαφτίζουν βοσκοτόπια ακόμα και τις βραχονησίδες στις θάλασσες ή οτιδήποτε άλλο για να πλουτίζουν εύκολα και να κατασπαταλούν πόρους. Υπάρχουν και σήμερα ακόμη άνθρωποι, οι οποίοι θέλουν να πορεύονται με τον σταυρό και με τη λαμπάδα στο χέρι, όπως οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός. (...)

Αναφερόμενος στον τιμώμενο κληρικό π. Χρήστο, ο Σεβασμιώτατος Φθιώτιδος κ. Συμεών ανέφερε:

«Αυτή την ημέρα των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού επέλεξα, για να τιμήσω έναν αγαπητό αγωνιστή κληρικό, τον ιερέα σας, αδελφό, σύντροφο και φίλο τον π. Χρήστο Ζαρκαδούλα να τιμήσω και να τον χειροθετήσω πρωτοπρεσβύτερο όχι μόνο για τους λόγους τους προφανείς εκκλησιαστικούς και πνευματικούς, αλλά αυτούς που είναι εμφανείς μεν αλλά όχι προφανείς στη συνήθη λογική, να τον τιμήσω και να τον επιβραβεύσω, γιατί ζει την Θεία Ευχαριστία όχι μόνο στο Θυσιαστήριο, στην Αγία Τράπεζα, που κατεξοχήν από δω ξεκινάει κάθε θυσιαστήριο και κάθε αγία τράπεζα αλλά ζει τη Θεία Ευχαριστία και ιερουργεί την παρουσία της Εκκλησίας στα μπλόκα των αγροτών, στους κοινωνικούς αγώνες, στα πεζοδρόμια, στην πιάτσα, παντού, στις συνελεύσεις των πολιτών, στα κοινωνικά κινήματα, εκεί όπου είναι ανάγκη να διατρανωθεί η κραυγή της δικαιοσύνης, της ισότητας, της αλήθειας και της αγάπης, γιατί και εκεί είναι Εκκλησία.

Η Εκκλησία είναι στους δρόμους, η Εκκλησία βρίσκεται παντού, η Εκκλησία κατ’ εξοχήν βρίσκεται κάτω από τις γέφυρες που είναι οι άστεγοι, η Εκκλησία βρίσκεται εκεί που είναι οι άνθρωποι οι πεινασμένοι, οι απογοητευμένοι, οι άνεργοι, οι αδικημένοι, οι φυλακισμένοι. Η Εκκλησία βρίσκεται παντού και ο π. Χρήστος επιτελεί στο ακέραιο αυτό το καθήκον του όχι απλώς με την άδεια μου, αλλά με την ευχή μου, με την ευλογία μου, με τον ενθουσιασμό μου και όταν δεν μπορώ εγώ να βρίσκομαι για λόγους πάνω της θελήσεώς μου, πάντοτε με εκπροσωπεί σε αυτές τις συναντήσεις και σε αυτούς τους αγώνες και πάντοτε έχει εντολή να είναι παρών για να υψώνει τη σημαία της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της αγάπης και να καταθέτει τη μαρτυρία του Ευαγγελίου του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, που δεν είναι Ευαγγέλιο των ισχυρών, αλλά είναι Ευαγγέλιο των αδυνάτων, που δεν είναι Ευαγγέλιο αυτών που έχουν στα χέρια τους τάχατες ισχύ και δύναμη».

 

ἄτιτλο

 

Μέσα στὸν τόσο φόβο του, ἔφτιαξε ἕναν ἔμπορο Θεό, Θεέ μου, σοῦ δίνω, δῶσε μου, Θεέ μου, σὲ σώζω, σῶσε με, καὶ μάταια περίμενε ἀπόκριση. Ὄχι. Ὁ Θεὸς ὑπάρχει γιὰ νὰ μὴν τοῦ ζητᾶς. Ὁ Θεὸς ὑπάρχει ὅταν δὲν τοῦ ζητᾶς. Τὰ παζάρια δὲν ἀνασταίνουν τὸν Θεό. Τὸν σκοτώνουν.

Παντελὴς Μπουκάλας, Ὁ Χριστὸς στὰ χιόνια, Ἑφτὰ νύχτες στὸν κόσμο τοῦ Ἀντρέι Ταρκόφσκι, ἐκδ. Ἄγρα

Ἡ σκόνη ποὺ ...ἔπεσε

 

«Τὸ πιὸ μεγάλο λάθος πού 'κανε ἡ Σοβιετικὴ Ἕνωση ἦταν ποὺ ἀπαγόρευσε τὸν Θεὸ καὶ τὴ θρησκεία. Σήμερα θά 'χε ὅλον τὸν κόσμο μαζί της», ἀναφέρει ὡς καταστάλαγμα ζωῆς ὁ γέρος πιὰ ἀντάρτης Γιῶργος Ἀρμένης στὴν ταινία τοῦ Τάσου Ψαρρᾶ «Ἡ σκόνη ποὺ πέφτει». Ὅλοι οἱ συνειρμοὶ γιὰ τὸν φρικτὸ ἐκφυλισμὸ τοῦ σοσιαλισμοῦ συνηρημένοι στὴν πυκνὴ ἀφετηρία τῆς ἀποτυχίας, ἀπὸ τὴν ἁπλότητα τῆς λαϊκῆς ψυχῆς, ποὺ δόθηκε στ' ὄνειρο γιὰ ἕναν καλύτερο κόσμο.

«Εἶμαι ἐπαναστάτης»

 

Φρονῶ δηλαδὴ ότι, ὅπως τὸ φῶς τοῦ ἡλίου, ὁ ἀήρ, τὸ ὕδωρ κτλ. εἶνε εἰς τὴν καθολικὴν τῶν ἀνθρώπων χρῆσιν, οὕτω καὶ πάντα τὰ ἄλλα ὅσα ὁ ἄνθρωπος χρειάζεται, δύνανται νὰ καταστῶσι κοινά, ἐὰν οἱ ἀτελεῖς καὶ ἐγωιστικοὶ νόμοι, τοὺς ὁποίους ἐνομοθέτησεν ἡ ἐπίσης ἀτελὴς διάνοια τοῦ ἀνθρώπου, ἀντικαθιστῶσι διὰ τοῦ τελειοτάτου καὶ δικαιοτάτου τοῦ Ἰησοῦ, ὅστις παραγγέλλει «ἀγάπα τὸν πλησίον Σου ὡς σεαυτόν». Εἶνε δύσκολο ν’ ἀρνηθῇ τις ὅτι ἐὰν ὁ νόμος οὗτος ἐφαρμοσθῇ ποτέ, οἱ ἄνθρωποι θὰ ὦσιν ἀδελφοὶ κὶ ἡ χαρὰ καὶ τὸ μειδίαμα θὰ βασιλεύσωσι μεταξύ των ἀντὶ τῶν δακρύων αἵματος. […]

Διὰ τὴν ἐργασίαν μου ταύτην ἂς λυπηθῶσιν οἱ ἀφένται, οὐχὶ ὅμως καὶ οἱ πατριῶται, διότι ἐκ ταύτης κατὰ διάνοιαν μόνον ὠφελεῖται ὁ σοσιαλισμός, ἐμπράκτως δὲ ἡ Πατρίς, εἰς τὴν ὁποίαν τοὺς φόρους, τοὺς ἀγαθοὺς πολίτας καὶ τοὺς γενναίους στρατιώτας προσφέρει ὁ μεγάλος πληθυσμὸς τῶν σκληραγωγημένων καὶ ἐργαζομένων χωρικῶν καὶ ὄχι ὁ ἐλάχισστος τῶν ἐκφυλισμένων καὶ ἀργῶν τσιφλικιούχων.

Μαρίνος Ἀντύπας, «Προτιμῶ τὰς ἐνέσεις ἀπὸ τὰς καυτηριάσεις», ἐφ. Ἀνάστασις, ἀρ. 55 (24-3-1907)

οἱ κοσμικὲς διαστάσεις τῆς ἄσκησης

 

Μπάμπης Πυλαρινός, Μαζὶ

Εἶναι πολὺ εὔκολο νὰ θάψει κανεὶς τὸ κεφάλι του στὴν ἄμμο καὶ νὰ φανταστεῖ ὅτι ἡ ἄσκηση μπορεῖ μὲ κάποιο τρόπο νὰ περιοριστεῖ στὴ βόλεψη ἀντὶ στὶς κοσμικές της διαστάσεις. Ἡ πραγματικότητα τοῦ νὰ ζεῖ κανεὶς στὸν εἰκοστὸ πρῶτο αἰώνα, ὡστόσο, εἶναι ὅτι ἀκόμη καὶ ἡ νηστεία δὲν ἀφορᾶ πλέον ἁπλῶς στὸ τὶ τροφὴ βάζει κανεὶς στὸ στόμα του - δὲν μπορεῖ νὰ διαχωριστεῖ ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἔχει φτάσει μέσω ἑνὸς σούπερ μάρκετ, ὡς ἀποτέλεσμα μαζικῆς ταλαιπωρίας καὶ ἐκμετάλλευσης ἀπὸ τοὺς κακοπληρωμένους ἐργάτες ποὺ τὴν τοποθέτησαν σὲ ἕνα ράφι, μέχρι τὴν ἐκμετάλλευση τῶν πρωτογενῶν παραγωγῶν ποὺ τὴν καλλιέργησαν καὶ τῆς γῆς ποὺ καταπονήθηκε γιὰ νὰ τὸ παράξει. Δὲν μποροῦμε νὰ παραπλανήσουμε τοὺς ἑαυτούς μας πιστεύοντας ὅτι ἡ ἀγάπη μπορεῖ νὰ περιοριστεῖ στὸν γνωστὸ γείτονα μὲ τὸν ὁποῖο μποροῦμε εὔκολα νὰ συνυπάρξουμε καὶ ὄχι στὸν ξένο σὲ μιὰ ξένη γῆ, ποὺ ζεῖ ὑπὸ τὰ πυραυλικὰ πυρά, ποὺ τὰ κράτη στὰ ὁποῖα ζοῦμε στέλνουν στὰ σπίτια τους. Ἂν κάποιος ἀγωνίζεται γιὰ τὴν ἀγάπη ἀλλὰ κλείνει τὰ μάτια στὴν ἀντίληψη ὅτι ἡ σχετικὰ ἀσφάλεια τῆς ζωῆς του ἔρχεται μὲ τὸ κόστος τῆς βίας τοῦ κράτους καὶ τῶν ἐκμεταλλευτικῶν πρακτικῶν τοῦ καπιταλισμοῦ, τότε δὲν ἀγωνίζεται καθόλου γιὰ τὴν ἀγάπη. Τὸ νὰ ζεῖ κανεὶς ὡς Χριστιανὸς πάντα σήμαινε νὰ εἶναι τὸ πρόβλημα γιὰ τοὺς ἔχοντες τὴν ἐξουσία καὶ ἡ συντονισμένη προσπάθεια νὰ καλυφθεῖ αὐτὴ ἡ πραγματικότητα ἢ νὰ διευκολυνθεῖ ἡ ζωὴ μὲ τὸ νὰ μένει κανεὶς σιωπηλὸς ἢ νὰ ἐναγκαλίζεται τὴν ἐξουσία εἶναι μία ἀπὸ τὶς μεγάλες ἀποτυχίες τῆς χριστιανικῆς παράδοσης. Ὅπως πολλοὶ μεγάλοι θεολόγοι σὰν τὸν ἅγ. Ἰωάννη Δαμασκηνό, τὸν ἅγ. Μάξιμο τὸν Ὁμολογητὴ καὶ τὸν ἅγ. Γρηγόριο τὸν Νύσσης, καὶ ὅπως ὄντως ὁ ἴδιος ὁ Χριστὸς διαπίστωσαν, τὸ νὰ μιλᾶς γιὰ τὴ θεολογία εἶναι ἡ προσπάθεια πρὸς μιὰ ὑπερκόσμια ἀλήθεια, μιὰ ἀλήθεια ποὺ συχνὰ θὰ εἶναι ἄβολη γιὰ τοὺς ἔχοντες τὴν ἐξουσία καὶ πάντα θὰ ἀντιτίθεται σὲ ἐκείνους ποὺ ἐπιθυμοῦν νὰ ἐλέγχουν καὶ νὰ ἐξαναγκάζουν ἄλλους ἀνθρώπους.

Orthodoxy and Anarchism, Contemporary Perspectives, Edited by Davor Džalto

«Κύριε τὶς ὅμοιός σοι;»

Στέλιος Φαϊτάκης, Ὄνειρο

 Δὲν ξέχασε (ὁ Κύριος) τῶν καταπιεσμένων τὴν κραυγὴ (Ψαλμὸς 9, 13)

«Τώρα θὰ ἔλθω ἐγὼ», λέει ὁ Κύριος, «γιατὶ οἱ ἀβοήθητοι καταπιέζονται καὶ οἱ φτωχοὶ στενάζουν• τὴ σωτηρία θὰ φέρω στοὺς κατατρεγμένους» (Ψαλμὸς 11, 6)

Κανένα δὲν περιφρόνησε φτωχὸ οὔτε γιὰ τὴ θλίψη του ἀδιαφόρησε• δὲν ἔκρυψε ἀπὸ αὐτὸν τὸ πρόσωπό του μὰ στὴν κραυγή του γιὰ βοήθεια ἀνταποκρίθηκε (Ψαλμὸς 21, 25)

Ποιὸς Κύριε σὰν κι ἐσένα; Λυτρώνεις τὸν ἀδύναμο ἀπὸ τὸν δυνατότερό του, τὸν δύσμοιρο καὶ τὸν φτωχὸ ἀπ’ τὸν καταπιεστή του (Ψαλμὸς 34, 10)

Μακάριος ὅποιος νοιάζεται τὸν φτωχὸ καὶ τὸν ἀδύναμο· θὰ τὸν λυτρώσει ὁ Κύριος στῆς δυστυχίας τὴ μέρα (Ψαλμὸς 40, 1)

Ἄκουσε ὁ Κύριος τοὺς φτωχοὺς καὶ τοὺς αἰχμαλώτους τοῦ λαοῦ του δὲν καταφρόνεσε (Ψαλμὸς 68, 34)

Ἡ γῆ φοβήθηκε καὶ σώπασε ὅταν σηκώθηκε ὁ Θεὸς νὰ κρίνει γιὰ νὰ σώσει ὅλους τοὺς δύστυχους τῆς γῆς […] φέρτε δῶρα στὸν τρομερό, σ’ Αὐτὸν ποὺ κόβει τὸν ἀέρα τῶν ἀρχόντων καὶ τὸν φοβοῦνται οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς (Ψαλμὸς 75, 9-10 · 12-13)

Σηκώνεται ὁ Θεὸς μὲς στῶν θεῶν τὴ σύναξη· στὸ μέσο τῶν θεῶν δικάζει: «Ὣς πότε ἄδικα θὰ κρίνετε καὶ θὰ χαρίζεστε στοὺς ἀσεβεῖς; Δικαιοσύνη ἀποδῶστε στὸ ὀρφανὸ καὶ στὸν φτωχό· δῶστε τὸ δίκιο τοῦ φτωχοῦ καὶ τοῦ ἄπορου. Ἐλευθερῶστε τὸν ἀδύνατο καὶ τὸν φτωχό, λυτρῶστε τους ἀπὸ τὴν ἐξουσία τῶν ἀνόμων» (Ψαλμὸς 81, 1-4)

 

μεσοπονήσαντες

Γ. Κόρδης - Στάλκερ

 Ὁ ἕνας δὲν πιστεύει καθόλου στὸν Θεὸ κι ὁ ἄλλος πιστεύει σὲ τέτοιο βαθμὸ ποὺ ἀκόμη κι ἀνθρώπους μαχαιρώνει προσευχόμενος... (Φ. Ντοστογιέφσκι, Ὁ ἠλίθιος)

Στὸ μέσον τῆς θυέλλης τῶν παγιώσεων - Σταυρὸς ὡς κράτημα ἀναδεῦον.

Μεσοπονήσαντες νῦν τὴν ἐγκράτειαν... (Κάθισμα ὄρθρου τῇ Δευτέρᾳ τῆς Δ' Ἑβδομάδος)

«δεῖγμα μισανθρωπίας»

 

Ἀκοῦστε καὶ στενᾶξτε ἐσεῖς ποὺ περιφρονεῖτε τοὺς ἀδελφούς σας ὅταν ὑποφέρουν, μᾶλλον δὲ τοὺς ἀδελφοὺς τοῦ Θεοῦ, καὶ δὲν μεταδίδετε στοὺς ἐνδεεῖς ἀπὸ αὐτὰ ποὺ διαθέτετε ἄφθονα, τροφή, στέγη, ἐνδυμασία, κατάλληλη φροντίδα, χωρὶς νὰ ξοδεύετε τὸ περίσσευμά σας στὸ ὑστέρημά τους. […] Πολὺ δὲ περισσότερο ἄξιοι πένθους εἶναι αὐτοὶ ποὺ ἔχουν καὶ κατακρατοῦν θησαυροὺς περισσότερους ἀπὸ τὴν καθημερινὴ ἀνάγκη ἢ καὶ πασχίζουν νὰ τοὺς αὐξήσουν, ἐνῶ τοὺς ἔχει δοθεῖ ὡς ἐντολὴ νὰ ἀγαποῦν τὸν διπλανό τους ὅπως τὸν ἑαυτό τους καὶ δὲν τοὺς θεωροῦν οὔτε σὰν τὸ χῶμα. Γιατὶ τὶ ἄλλο εἶναι ὁ χρυσὸς καὶ ἄργυρος, ποὺ ἀγαπήσαμε περισσότερο ἀπὸ τοὺς ἀδελφούς; […] Ἤθελα λοιπὸν νὰ πῶ ὅτι δὲν ὑπάρχει μεγαλύτερη ἔνδειξη μίσους ἀπὸ τὸ νὰ προτιμᾶ κανεὶς τὸ περιττὸ ἀργύριο ἀπὸ τὸν ἀδελφό. Ἀλλὰ βλέπω ὅτι ἡ κακία ἔχει ἐφεύρει καὶ ἀκόμη μεγαλύτερο δεῖγμα μισανθρωπίας· ὑπάρχουν δηλαδὴ κάποιοι ποὺ ὄχι μόνο δὲν προσφέρουν ἀπὸ αὐτὰ ποὺ διαθέτουν μὲ ἀφθονία, ἀλλὰ σφετερίζονται καὶ τὰ ξένα.

ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ὁμιλία Δ´    

ἐλευθερία καὶ κράτος στοὺς πρωτοχριστιανικοὺς αἰῶνες

 

Καὶ θὰ σᾶς ρωτοῦσα, ἂν δὲν σᾶς φαίνεται αὐτὸ τερατῶδες, ὅτι ἐσεῖς οἱ ἄνθρωποι ποὺ εἶστε ἔργο τοῦ Θεοῦ, ποὺ ἔχετε λάβει τὶς ψυχές σας ἀπὸ Αὐτὸν καὶ ἀνήκετε ὁλόκληροι στὸν Θεό, νὰ εἶστε ὑποταγμένοι σὲ ἕναν ἄλλο κύριο, καί, τὸ πιὸ σημαντικό, νὰ ὑπηρετεῖτε τὸν τύραννο ἀντὶ τοῦ νόμιμου Βασιλιᾶ - τὸν κακὸ ἀντὶ τοῦ καλοῦ; Διότι, στὸ ὄνομα τῆς ἀλήθειας, ποιὸς λογικὸς ἄνθρωπος γυρίζει τὴν πλάτη στὸ καλὸ καὶ προσκολλᾶται στὸ κακό; Τὶ λοιπὸν εἶναι αὐτὸς ποὺ φεύγει ἀπὸ τὸν Θεὸ γιὰ νὰ συναναστραφεῖ μὲ δαίμονες; Ποιός, ποὺ μπορεῖ νὰ γίνει γιὸς τοῦ Θεοῦ, προτιμᾶ νὰ εἶναι σὲ δουλεία;

Αὐτὸ εἶναι μία ἀπὸ τὶς πιὸ μαχητικὲς πατερικὲς ἀξιώσεις ὑπὲρ τῆς θεμελιώδους ἰσότητας ὅλων τῶν ἀνθρώπων. Αὐτὴ ἡ ἰσότητα βασίζεται ἀκριβῶς στὴν ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴν ἐλευθερία ποὺ ἔχουν ὅλα τὰ ἀνθρώπινα ὄντα ὡς «εἰκόνες τοῦ Θεοῦ». Κατὰ συνέπεια, ἡ ὑποταγή τους σὲ ὁποιαδήποτε ἀνθρώπινη ἢ ἄλλη ἐξουσία, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Θεό, τοὺς ὑποτάσσει σὲ κάποιον/κάτι κατώτερο ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο τὸν ἴδιο, γεγονὸς ποὺ τελικὰ ὁδηγεῖ στὴν εἰδωλολατρία. Ἡ ἑρμηνεία τοῦ Κλήμεντος γιὰ τὶς ἀνθρώπινες κοινωνικὲς πραγματικότητες (συμπεριλαμβανομένης τῆς θρησκευτικῆς εἰδωλολατρίας) ὑπὸ τὸ πρίσμα τῆς ὑπέρτατης ἐξουσίας τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς ἀνθρώπινης ἀξιοπρέπειας ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ καὶ σὲ αὐτὸν τὸν κόσμο παραμένει ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ ἰσχυρὰ χριστιανικὰ ἐπιχειρήματα ὑπὲρ κάποιας μορφῆς ἀναρχίας ὡς προσέγγιση στὸ πολιτικό.

Ὁ Τερτυλλιανός, ποὺ προσέφερε μιὰ τόσο εὔγλωττη δικαιολόγηση γιὰ τὴν ἐξισορρόπηση τῆς κρατικῆς ἐξουσίας καὶ τοῦ οὐράνιου βασιλείου, ἦταν, ταυτόχρονα, ὁ δημιουργὸς μιᾶς ἀπὸ τὶς πιὸ ἰσχυρὲς ἀντικρατικὲς θέσεις στὴν ἱστορία τῶν «πρωτο-αναρχικῶν» πολιτικῶν θεολογιῶν. Ὁ συγγραφέας τοῦ διάσημου ρητοῦ «credo», ὁ Τερτυλλιανός, προσπάθησε νὰ προστατεύσει καὶ νὰ ἐπιβεβαιώσει τὸν ριζοσπαστικὸ χαρακτήρα τοῦ Χριστιανισμοῦ σὲ σχέση μὲ «αὐτὸν τὸν κόσμο». Σὲ ἀντίθεση μὲ πολλοὺς ἄλλους χριστιανοὺς συγγραφεῖς, ὁ Τερτυλλιανὸς ἀπορρίπτει τὴ στρατιωτικὴ θητεία. Ἀγκαλιάζοντας τὴ λογικὴ ὅτι «κανεῖς δὲν μπορεῖ νὰ ὑπηρετεῖ δύο κυρίους» (Ματθαίος 6:24), ὁ Τερτυλλιανὸς ἐπιβεβαιώνει τὸν ριζοσπαστισμὸ τοῦ χριστιανικοῦ μηνύματος, φέρνοντάς το στὴν λογική του συνέπεια ἀπορρίπτοντας τὸ κράτος καὶ τὴ νομιμότητα τῆς ἐξουσίας του. Στὴν Ἀπολογία του, ὁ Τερτυλλιανὸς ἰσχυρίζεται:

Ἐμεῖς, ὡστόσο, ποὺ ὅλες οἱ φλόγες τῆς δόξας καὶ τῆς λαμπρότητας μᾶς ἀφήνουν ἀδιάφορους, δὲν ἔχουμε ἀνάγκη νὰ ἀνακατευόμαστε· τίποτα δὲν εἶναι πιὸ ξένο σὲ ἐμᾶς ἀπὸ τὸ κράτος (res publica). Ἕνα κράτος γνωρίζουμε, τοῦ ὁποίου ὅλοι εἶναι πολῖτες - τὸ σύμπαν.

Davor Džalto, Anarchy and the Kingdom of God, From eshatology to Orthodox political theology and back, 2021